referat.am kursayinner referatner diplomayinner tezer պատվիրել աշխատանքներ description_1 Եղիազարյան, Բենիամին Հովսեփի, Մարդկային կապիտալը հասարակության զարգացման հիմնական գործոն : Ուսումնական ձեռնարկ / Բ.Հ. Եղիազարյան, Ա.Ս. Գյուրջյան, Ն.Բ. Եղիազարյան; ՀՀ ԳԱԱ Մ. Քոթանյանի անվ. տնտես. ինստ. - Երևան : Նա Դա Մա, 2007. - 328 էջ<br><br>Ղուշչյան, Համազ Բուղդանի, Մարդկային կապիտալի վերարտադրության պետական կարգավորումը : Ուսումնական ձեռնարկ / Հ.Բ. Ղուշչյան, Ռ.Ս. Ղանթարչյան; Խմբ.՝ Ի.Տ. Տիգրանյան; Հայաստանի պետ. տնտեսագիտ. համալս. - Երևան : Տնտեսագետ, 2009. - 159 էջ<br><br>Մարզպանյան, Հ. Միգրացիայի ռիսկերը և մարդկային կապիտալի վերարտադրությունը. հարցադրումներ, հարցումներ, համադրումներ / Հ. Մարզպանյան, Ռ. Մարկոսյան, Ն. Խաչատրյան ; ԵՊՀ. - Երևան : ԵՊՀ հրատարակչություն, 2016. - 138 էջ<br><br> description_2 ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ<br>ԳԼՈՒԽ 1 ՄԱՐԴԿԱՅԻՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՐՑԵՐ<br>ԳԼՈՒԽ 2 ՄԱՐԴԿԱՅԻՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ԲՆՈՒՅԹՆ ՈՒ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ<br>ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ<br><br><br>ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ<br><br>Սույն աշխատության հետազոտության օբյեկտը մարդկային կապիտալն է, նրա համակարգը և կառուցվածքը: Աշխատանքում կատարվում է մարդկային կապիտալի բաղադրատարերի զարգացման ու վերարտադրության առանձնահատկությունների, հիմնախնդիրների վերլուծություն: <br>Մարդկային կապիտալը (human capital) հասարակության մտավոր, ֆիզիկական, բնական, առողջապահական և այլ ռեսուրսների հավաքական ամբողջությունն է, որը տվյալ հասարակության բարեկեցության ապահովման, երկրի տնտեսության զարգացման անկյունաքարն է: Յուրաքանչյուր պետության մարդկային ռեսուրսների առկայությունը հնարավորությունների լայն դաշտ է ապահովում երկրի կայուն զարգացման համար: Ազգաբնակչության բարեկեցության ապահովման տեսանկյունից, թերևս, էական նշանակություն չունեն առկա մարդկային ռեսուրսների քանակական ծավալները: Մեր օրերում քիչ չեն այն ազգերն ու պետությունները, որոնք տիրապետում են թվաքանակով մեծ մարդկային ռեսուրսների, այնուհանդերձ, օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներից ելնելով ոչ միայն չեն կարողացել արդյունավետ օգտագործել այդ արժեքավոր ռեսուրսները, այլև ռեսուրսների անարդյունավետ կառավարման հետևանքով երկիրը կանգնել է տնտեսական և քաղաքական լրջագույն հիմնախնդիրների առջև: Նշենք, սակայն, որ նախ տվյալ հասարակությունից և նրա քաղաքական վերնախավից է կախված մարդկային կապիտալի ձևավորման, կուտակման և թիրախավորված կիրառության արդյունավետությունը: Կրթության, գիտության ոլորտում անհրաժեշտ և համարժեք թիրախավորված և հետևողական ներդրումների իրագործման հարցում պետության և հասարակության փոխհամաձայնության արդյունքում մշակված ռազմավարությունը հնարավորություն է տալիս առկա մարդկային կապիտալի կիրառությունից ակնկալել որակական հետադարձ արդյունք:<br>Ժամանակակից տնտեսության զարգացման մեջ անժխտելի է որակյալ մարդկային կապիտալի և դրա արդյունավետ կառավարման առանցքային դերը: Բնորոշվելով որպես անհատի՝ եկամուտ ստեղծելու կարողությունների ամբողջություն (ներառյալ բնատուր ունակությունները, կրթությունը և կուտակված մասնագիտական փորձը) 1 , մարդկային կապիտալը տնտեսու- թյան և՛ մակրո, և՛ միկրո մակարդակներում դիտվում է որպես կառավարման արդյունավետության բարձրացման առաջնային գործոն: Ներկայիս պայմաններում աշխարհի բոլոր երկրները, լինեն զարգացած, թե զարգացող, կանգնած են այնպիսի խնդրի առջև, ինչպիսին է երկրի տնտեսության զարգացումը հին ավանդական մեթոդներից (բնական ռեսուրսների էքստենսիվ և ինտենսիվ շահագործում, ֆիզիկական կապիտալի օգտագործման արդյունավետու- թյան բարձրացում, աշխատուժի էքստենսիվ և ինտենսիվ օգտագործման մակարդակի ավելացում) անցում կատարելու նոր, այլընտրանքային մեթոդների։<br>Սույն աշխատանքը բաղկացած է երկու գլուխներից, որոնցից առաջինում ներկայացված է մարդկային կապիտալի տեսական բնույթը, իսկ երկրորդ մասում վեր է հանված մարդկային կապիտալի հայաստանյան կիրառելիության պատկերը:<br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br>ԳԼՈՒԽ 1<br><br>ՄԱՐԴԿԱՅԻՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՐՑԵՐ<br><br>Ունենալ զարգացած տնտեսություն, ասել է թե՝ ունենալ գիտելիքահենք տնտեսություն, իսկ սույն տնտեսության հիմքում առաջնայինը մարդն է՝ գիտելիքի ստեղծողն ու կիրառողը։ Մարդու մոտ գիտակցված գործելու կարողության ձևավորումը դարձել է տնտեսության և հասարակության զարգացման, հետևաբար նաև տնտեսագիտության և սոցիալական գիտությունների հետազոտությունների առաջնային ուղղություններից մեկը։<br>Մարդկային կապիտալի տեսության մեջ առանձնացվում է երկու հիմնական տեսակ՝ անհատական մարդկային կապիտալ և ազգային մարդկային կապիտալ: 1970-80-ականներից սկսած՝ շեշտակի տեմպերով տեղի ունեցող արդյունաբերականացման գործընթացները, որտեղ մարդկային ռեսուրսների հարցում առաջնային էին համարվում բնական, ֆինանսական և նյութական ասպեկտները, անցան որակապես ավելի բարձր աստիճանի՝ մարդկային ռեսուրսներում առանցքային նշանակություն տալով կրթությանը և տեղեկատվությանը: Հետագայում Մարդկային կապիտալ հասկացության ձևակերպման շրջանակներն ավելի ընդլայնվեցին: Համաշխարհային բանկի փորձագետների վերջին զեկույցներում մարդկային կապիտալի գնահատման հաշվարկները հիմնվում են այնպիսի չափորոշիչների վրա, ինչպիսիք են սննդի, բնակավայրի, կրթության, առողջապահության ուղղությամբ ընտանեկան և պետական ծախսերը: <br>Երկրի մարդկային կապիտալի մեծությունը հնարավոր չէ ուղղակիորեն արտահայտել արժեքային ցուցանիշներով, սակայն այդ կապիտալի տարբեր կողմերի չափման համար գոյություն ունեն որոշակի ցուցիչներ, որոնցից են՝ կյանքի տևողությունը, կրթվածության մակարդակը, բարեկարգված բնակարանով ապահովվածությունը, հանցավորության մակարդակը և այլն։ Անուղղակի ձևով մարդկային ներուժի մեծության վերաբերյալ տվյալներ կարող են ստացվել նաև ընկերության ընդհանուր կապիտալում մարդկային կապիտալի մասնաբաժնի կամ տնտեսական աճի ապահովման գործում ունեցած ներդրման գնահատման միջոցով։<br>Մարդկային կապիտալ հայեցակարգի հիմքում ընկած են հետևյալ սկզբունքները. <br>մարդկային կապիտալը ստեղծագործական ունակությունների, գիտելիքների հմտությունների ամբողջություն է, որն օգտագործվելով` տնտեսությունում ապահովվում է եկամուտների բարձր մակարդակ և ազգային հարստության աճ։ Այդ ունակությունների պահպանման կամ ավելացման համար անհրաժեշտ են ներդրուներ,<br>տնտեսության զարգացման գործում գլխավոր գործոնը մարդկային կապիտալի կուտակման գործընթացն է, <br>մարդկային կապիտալը մարդուց անբաժան մաս է, սակայն մարդկային անհատականությունը չի կարելի հանգեցնել միայն նրա մասնագիտացման կամ կրթական մակարդակին կամ էլ առողջական վիճակին. հիմնախնդիը պետք է դիտարկել համալիր համակարգում, <br>ստեղծագործական ունակությունների առկայությունը պետք է հանգեցնի ոչ միայն նյութական շահին, այլ նաև հոգեկան բավարարվածությանը, ժամանակի տնտեսմանը, սոցիալական հեղինակության բ արձրացմանը, <br>մարդկային կապիտալը ֆիզիկական կապիտալի նման նախատեսված է երկարատև օգտագործման համար։ Մարդկային կապիտալը, ի տարբերություն մյուս ձևերի, ավելի պակաս ու դանդաղ վերացման հատկություն ունի։ <br>Տնտեսական առաջընթացում մարդկային գործոնի դերը սկսել է կարևորվել դեռևս 20-րդ դարի 50-60–ական թվականներից, դառնալով մարդկային կապիտալի տեսության գործնական դրսևորումների սկզբնաշրջանը։ Ամերիկացի տնտեսագետ Թ. Շուլցին համարում են մարդկային կապիտալի տեսության ուսումնասիրման գործի նախակարապետը, ում աշխատանքի ջատագովն էր նաև մեկ այլ ամերիկացի՝ Հ. Բեկկերը։ Այս երկու գիտնականների անուններն էլ պսակվեցին «Ալֆրեդ Նոբելի հիշատակին» մրցանակի դափնիով (Թ. Շուլցը 1979 թ., Հ. Բեկկերը՝ 1992 թ.)։ <br>Մարդկային կապիտալի հայեցակարգն իր ժամանակակից տեսքով արդյունք է տնտեսագիտության առանձին ուղղությունների կողմից մշակված տեսությունների, որոնցից յուրաքանչյուրը հարցը քննարկում և մեկնաբանում է իր տեսանկյունից։ Այս ուղղությունների տեսակետների ուսումնասիրությունը հանգեցնում է որոշ ընդհանրացումների.<br>շրջանառության մեջ դրվեցին այնպիսի հիմնարար տնտեսագիտական կատեգորիաներ, ինչպիսիք են կենդանի գործող ուժեր, արտադրողական աշխատուժեր, աշխատուժ, կապիտալ,<br>հիմնավորվեց այն տեսակետը, թե՝ ազգային տնտեսության արդյունավետության կարևոր գործոններից է մարդու որակը, իսկ մարդկանց ունակությունները ամբողջ հասարակության մի մասն է։ Հետագայում այս կանխադրույթը հնարավորություն ընձեռեց զարգացնել մարդկային կապիտալ հայեցակարգը։<br>առաջ քաշվեց այն հիմնադրույթը, թե անձի կարևորագույն որակական հատկանիշները ձևավորվում են նախ և առաջ կրթության ու դաստիարակության համակարգով (վերջինս ավելի զարգացավ ներդրումներ մարդկային կապիտալում տեսության մեջ) ։<br>Մարդկային կապիտալին նվիրված հետազոտություններում տրված են բազմաթիվ բնորոշումներ ու ձևակերպումներ, որոնք հիմնականում նպատակ են հետապնդում դրանք համահունչ դարձնելու կապիտալի վերաբերյալ որևէ տեսության հիմնադրույթնե- րին: Դրա հետ կապված՝ բերվում են կապիտալի և մասնավորապես մարդկային կապի- տալի վերաբերյալ բազմաթիվ հեղինակների ձևակերպումներ: Դրանք գնահատելու և մարդկային կապիտալի տեսության հիմնադրույթները ներկայացնելու համար անհրա- ժեշտ ենք համարում մարդկային կապիտալը դիտարկել կապիտալի վերաբերյալ տեսու- թյունների համատեքստում:<br>Ուսումնասիրելով տնտեսագիտական միտքը հանգում ենք այն եզրակացության, որ շատ տնտեսագետներ, ընդունելով մարդկային կապիտալ հասկացության գոյատևման իրավունքը, դրա մեջ ներառում են տարբեր բովանդակություն։<br>Համարում էին, որ մարդու կարողությունները և արդյունք ստեղծելու հնարավորությունները որպես կապիտալ ընդունելու տնտեսագիտական հիմքեր չկան։ Կապիտալի սոցիալական բնորոշումը տրվել է մարքսյան տնտեսագիտության կողմից, ըստ որի` կապիտալը վարձու աշխատանքի շահագործման միջոցով հավելյալ արժեք կամ շահույթ բերող և դրանով իսկ ինքնամեծացող արժեք է: Հատկանշական է այն հանգամանքը, որ Մարքսը ժխտել է մարդու աշխատանքային ընդունակությունները կամ աշխատուժը կապիտալ համարելու մոտեցումները, քանի որ, ըստ նրա, այդ դեպքում ստացվում է, որ աշխատուժի տերը կամ վարձու բանվորը նույնպես կապիտալիստ է, ինչն էլ անհեթեթություն է. չէ՞ որ նա տոկոսային եկամուտ չի ստանում և կապիտալային արժեքի եկամուտը ստանում է իր իսկ աշխատանքային ջանքերը գործադրելու շնորհիվ: Այնուհանդերձ, Մարքսը բանվորին դիտարկել է որպես արտադրողական կապիտալի բաղադրամաս: Կ. Մարքսը ընդունելով, որ կապիտալն ունի արժեք և ինքնաաճի /տոկոսի ձևով/ հատկություն, սխալ էր համարում տվյալ հատկություններից զուրկ աշխատուժը կապիտալ համարելը։ Նույն Գարի Բեկկերը Նոբելյան մրցանակի շնորհման զեկույցում նշում է, որ բավականին ժամանակ վարանում էր իր գիրքը «Մարդկային կապիտալ» անվանելու հարցում, քանի որ տվյալ տերմինի նկատմամբ թշնամական վերաբերմունք էր դիտարկվում։ Տվյալ հասկացությունն այդ շրջանում դիտարկվում էր որպես մարդու նվաստացում, քանզի մարդուն համեմատության մեջ էր դնում մեքենայի հետ։<br>Յուրաքանչյուր նորարարական ալիք, առաջին հերթին ուղղված լինելով տեխնոլոգիաների, մեքենաների և սարքավորումների արդիականացմանը, առաջ է բերում աշխատուժի որակավորման նոր պահանջներ: <br>Ըստ Ջ. Միլլի տեսության «Մարդկային ինքնությունը կապիտալ չէ, մարդը ծառայում է որպես նպատակ, որի համար գոյություն ունի հարստությունը։ Սակայն նրա ձեռք բերած ունակությունները, որոնք հանդես են գալիս որպես միջոցներ և իրականացվում են միայն աշխատանքի միջնորդությամբ, լրիվ հիմնավորվածությամբ կարելի է դասել կապիտալ կատեգորիային»։<br>Կատարված ուսումնասիրությունները մատնանշում են, որ Ադամ Սմիթն առաջինն էր, ով 1776 թ. իր «Ազգերի հարստություն» աշխատության մեջ կապիտալին իր կողմից տրված սահմանումում ընդգրկեց նաև մարդկային կապիտալի հասկացությունը։ Սմիթը ժողովրդի կապիտալի կազմում ներառում էր բնակիչների ձեռք բերած հմտությունները, քանզի դրանք ավելացնում են հասարակության, ինչպես նաև անհատի հարստությունը։ <br>Ադամ Սմիթին հաջորդող հետագա մեկուկես դար ժամանակահատվածում մարդկային տարրի գոյությունը կապիտալում տնտեսագիտական ուսմունքներում համարյա մոռացության տրվեց։ Այդ շրջանում առաջնային էր համարվում նյութատեխնիկական կապիտալը, իսկ մարդու մասնակցությունը դիտվում էր որպես կապիտալի կիրառության միջոց։<br>Ու. Բոուենը գտնում էր, որ մարդկային կապիտալի էությունը «բաղկացած է ձեռք բերած գիտելիքներից, հմտություններից, մոտիվացիայից և էներգիայից, որոնցով օժտված են մարդ արարածները և որոնք կարող են օգտագործվել ապրանքներ և ծառայություններ արտադրելու նպատակով որոշակի ժամանակաշրջանի ընթացքում»:<br>Իսկ ահա Գ. Մենքյուն այն որակում է որպես մարդկանց կրթության և աշխատանքի ընթացքում ուսուցանելու գործընթացում կուտակված ներդրումներ: Ի տարբերություն վերջիններիս, Ջեյմս Գոռթնին մարդկային կապիտալ տերմինի փոխարեն օգտագործում է ՄՌ՝ մարդկային ռեսուրսներ տերմինը, այն բնութագրելով որպես «մարդու ունակությունները, հմտությունները և առողջությունը, որոնք կարող են նպաստել ընթացիկ և ապագա արտադրանքի արտադրությանը: Կրթության և ուսումնառության մեջ ներդրումները կարող են մեծացնել մարդկային ռեսուրսների առաջարկը»: <br>Միավորված ազգերի կազմակերպությունն առաջարկել է մարդկային կապիտալի զարգացման հետևյալ բնութագրիչները. <br>1. բնակչության եկամուտները (կենսամակարդակը), <br>2. մարդկանց կրթության մակարդակը, <br>3. մարդկանց առողջական վիճակը: <br>Ընդ որում՝ որպես դրանց համապատասխան ցուցանիշներ ընտրած են. <br>եկամտի գնահատման համար՝ երկրում մեկ շնչի հաշվով արտադրված համախառն ներքին արդյունքը (ՀՆԱ), որը բնութագրում է պատշաճ կենսամակարդակ ունենալու հնարավորությունը, <br>կրթության մակարդակի գնահատման համար՝ գրագիտության մակարդակը և համապատասխան տարիքային խմբի բնակիչներից ուսումնական հաստատություններում ընդգրկվածների թիվը. այդ երկու չափանիշների կշռված մեծությունների (առաջինը՝ 1/3, երկրորդը՝ 2/3 գործակցով) գումարը ներկայացնում է կրթության մակարդակը երկրում, - մարդկանց առողջության գնահատման համար՝ նորածինների կյանքի սպասվելիք միջին տևողությունը տարիներով: <br>Իսկապես մարդկային կապիտալի համախմբված հատկանիշներն արտահայտվում են որակական չափանիշներով: Դրանք են` առողջությունը, կյանքի տևողությունը, կրթությունը և գիտելիքները, կենսական և աշխատանքային փորձը, մտավոր ունակությունները, կյանքի մշակույթը, կազմակերպական ու ձեռնարկատիրական ունակությունները և այլն: Պետք է նշել, որ պետական զարգացվածության հետ փոխադարձ կապը բնորոշ է մարդկային կապիտալին ընդհանրապես և նրա առանձին բաղադրատարրերին՝ մասնավորապես: Փոխադարձ կապ գոյություն ունի նաև մարդկային կապիտալի առանձին բաղադրատարրերի միջև, որի արդյունքում նրանք ունենում են ինչպես ընդհանուր, այնպես էլ տարբերիչ գծեր: Այսպես օրինակ՝ կրթության և առողջության կապիտալների կապն արտահայտվում է հետևյալ կերպ. որքան մարդը կրթված է, ունի կրթական բարձր մակարդակ, այնքան նա մեծ նշանակություն է տալիս առողջությանը, քանի որ վերջինս հիմք է մտավոր ունակությունների զարգացման համար: Բացի այդ, առողջ մարդն ավելի մեծ հնարավորություններ ունի ստանալու ժամանակակից պահանջները բավարարող կրթություն: Այս երկուսի միջև ընդհանուրն այն է, դրանք կրողին անմիջապես եկամուտ չեն բերում, ակնկալում են հետագայում ստանալ, պահանջում են, ի հաշիվ ընթացիկ ծախսերի, զգալի միջոցների ընդգրկում: Միևնույն ժամանակ, և՛ առողջությունը, և՛ կրթությունը երկարատև օգտագործվում են իրենց կրողների կողմից, որի արդյունքում կարող են ենթարկվել ֆիզիկական ու բարոյական մաշվածության: <br>Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Թ. Շույլցը, ապացուցել է, որ ԱՄՆ-ի տնտեսությունում ավելի շատ եկամուտ է ստացվում մարդկային կապիտալից, քան ֆիզիկական կապիտալից։ Ըստ նրա` զարգացող երկրները ներդրումներ պետք է կատարեն առաջին հերթին առողջապահության, կրթության, գիտության ոլորտում։ Դա ավելի շահավետ է, քան նոր ձեռնարկություններ կառուցելը:<br>Այսպիսով, մկանային ուժի վրա հիմնված աշխատանքը կոչվում է ֆիզիկական, իսկ խնդիրների լուծմանն ուղղված անհատի մտավոր գործունեությունը՝ մտավոր: Դարեր շարունակ արտադրական գործընթացի հիմնական բաղադրիչը մարդու ֆիզիկական աշխատանքն էր: Անհատի արտադրական գործառույթների գնահատման որակական նոր փուլը կապված է XX դ. կեսին սկսված ԳՏՀ-ի արդյունքների ներդրման և արտադրության ավտոմատացման հետ: Աշխատողի կարգավիճակի գործառնական փոփոխության տեսանկյունից այդ գործընթացի էությունն այն է, որ աշխատանքի գործիքները կառավարող մարդուն փոխարինելու է գալիս յուրահատուկ մի մեխանիզմ, որի հետևանքով տեղի է ունենում անհատի յուրօրինակ օտարում տեխնոլոգիական գործընթացից: Նոր պայմաններում աշխատող անհատից պահանջվում էին նոր հմտություններ: Ավտոմատացված արտադրական գործընթացի ղեկավարումը պահանջում էր ոչ միայն կիրառական հմտություններ և փորձ, այլև ընդհանուր, տեխնիկական և հատուկ գիտելիքների որոշակի մակարդակ: Աստիճանաբար աճում էր մտավոր աշխատանքային ծախսումների տեսակարար կշիռն արտադրական ոլորտում, տեղի էր ունենում աշխատանքի հագեցում մտավոր գործունեությամբ և ստեղծագործական մտածելակերպով: Նման աշխատողը դառնում էր անփոխարինելի՝ ի հաշիվ բարձր որակավորման: Այդ որակը հազվագյուտ է և, միաժամանակ, ձեռքբերովի: Իսկ այս գործոնի հիմքը կրթությունն է: Աշխատանքային ունակությունները դադարեցին անհատի բնական կարողությունների շարունակությունը լինելուց, դրանց ձեռքբերումը դարձավ առանձնացված մի գործընթաց, որը պահանջում էր ներդրումային լուրջ քաղաքականության իրականացում:<br>Թեմայի շուրջ հետաքրքիր կարծիք է արտահայտում ռուսական ամսագրերից մեկը /Л. Жак1, В. В. Циганов: Возможные пути будущего общественного развития // Российский гуманитарный журнал. 2016. Том 5. №4/ ,Известно, что экономическая наука работает с каким-то непонятным препаратом человека, которого называет Homo economicus. Важным шагом вперед было бы, если бы экономика поняла, что необходимо согласиться с тем фактом, что человека нельзя полностью просто расчленить и извлечь из него только те свойства, которые подходят именно для того описания, к которому данная наука стремится, либо как источника силы его мышц или активности мозга. Поэтому основой экономических рассуждений должен быть весь человек, так как существует предел: человек – машина. Экономика гордится тем, что называется общественной наукой, но в действительности она не признает даже отдельного человека, не говоря уже об обществе. Современная экономика является, напротив, глубоко бесчеловечной в том, как она систематически деградирует человека на человеческие ресурсы или человеческий капитал. Человек как таковой для современной экономической науки совершенно лишний, и нужно признать, что последний раз видел человека в экономике Адам Смит, который был, прежде всего, моральным философом, а его работа ,Богатство народовե была лишь чем-то вроде побочного продукта. Если мы хотим говорить об экономике, а также о социологии как об общественных науках, то совершенно необходимо признать тот факт, что основой общества является не отдельный человек или его якобы научные препараты, а пары людей и их отношения. Это значит, что то, о чем здесь идет речь, это не преодоление капитализма, а преодоление индивидуализма. Индивидуализм – это то, что разлагает современное общество, разрушает доверие между людьми и само человеческое достоинство. Мы находимся на пороге возможного перелома в общественном развитии, где общество перестает быть обществом и становится свободным текучим накоплением индивидуальных лиц. Такую пародию на общество можно, естественно, не только помещать в любую форму или емкость, но также как угодно разделять и объединять. Ее можно даже сжимать и перемещать. Разумеется, что такое представление об обществе без корней, хребта и структуры является привлекательным для элит, которые стре- мятся его контролироватьե.<br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br>ԳԼՈՒԽ 2<br>ՄԱՐԴԿԱՅԻՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ԲՆՈՒՅԹՆ ՈՒ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ<br><br>Վերջին շրջանում մարդկային կապիտալի հիմնախնդիրը դարձել է նաև հայ տնտեսագետների հետազոտական գործունեության օբյեկտ: Կարևոր ենք համարում նշել, որ ներկայում ՀՀ Կառավարության կողմից հանրապետության տնտեսության զարգացման ռազմավարական երեք ուղղություններից մեկը համարվում է մարդկային կապիտալի զարգացումը:<br>Մարդկային կապիտալի զարգացման ցուցանիշներով Հայաստանը դասվում է միջին զարգացած երկրների շարքին: Դա ամենից առաջ պայմանավորված է կրթության բնագավառում ձեռք բերված հաջողություններով: Հայաստանը դեռևս ԽՍՀՄ կազմում համարվում էր բարձր կրթական մակարդակ ունեցող երկիր: Այն առաջնակարգ տեղ էր զբաղեցնում արտադրության մեջ միջնակարգ, միջնակարգ մասնագիտական և բարձրագույն կրթության աշխատողների թվաքանակով: Իսկ գիտության թեկնածուների և դոկտորների թվով (10.000 մարդու հաշվարկով) զբաղեցնում էր առաջին տեղը: Ընդհանուր առմամբ Հայաստանում կրթությունը ավանդաբար բարձր վարկանիշ է ունեցել: Այսօր էլ պետական, ազգային կարևոր խնդիր է կրթության համակարգի պահպանումը և կատարելագործումը և միջազգային ասպարեզում նրա մրցունակության պահպանումը:<br>Ներկայումս ՀՀ-ի առջև ծառացած կարևորագույն խնդիրը տնտեսության զարգացման ծրագրերի ու նպատակների ուղղորդումն է դեպի բարձր տեխնոլոգիաների և գիտատար ճյուղերի զարգացումը։ Քանի որ աշխարհում կա դրա փորձը. երբ երկիրը հարուստ չէ բնական ռեսուրսներով, բայց տնտեսությունը ձեռք է բերել զարգացման բարձր մակարդակ (Ճապոնիա, Հարավային Կորեա) ի հաշիվ մարդկային կապիտալի ու մարդկային ներուժի։ Նման քաղաքականություն կիրառելու համար հանրապետությունում առկա է մտավոր այդ մեծ ներուժը, անհրաժեշտ է միայն ծավալել այնպիսի գործունեություն, որպեսզի այն ուղղորդվի տնտեսական աճի նոր գործոնների մշակմանն ու վերլուծությանը։ Վերջիններիս մեջ մեծ տեղ պետք է հատկացվի մարդկային կապիտալի տեսությանը։ Այս տեսակետից առավել նպատակահարմար է աշխատուժի ձևավորման գործընթացի ուսումնասիրումն իրականացնել հենց անհատի մեջ մարդկային կապիտալի ձևավորման տեսանկյունից։ Ծախսերը, որոնք իրականացվում են պետության, ընկերության, ընտանիքի կամ հենց իր՝ մարդու կողմից, պետք է օգտագործվեն և օգուտ բերեն ինչպես անհատին, այնպես էլ երկրի տնտեսությանն ու հասարակությանը։ Ելնելով ժամանակակից տեսակետներից, կարելի է եզրակացնել, որ հասարակության և երկրի տնտեսական առաջընթացը զգալիորեն կախված է երեք հիմնական նպատակների իրականացումից. <br>ա) ապրել երկար և առողջ կյանքով, <br>բ) ձեռք բերել գիտելիքներ և ընդլայնել ու կատարելագործել դրանք, <br>գ) ձեռք բերել ապրուստի գոյատևման միջոցներ, որոնք կապահովեն կյանքի արժանապատիվ մակարդակ։ <br>Երկրի տնտեսության զարգացման նպատակով մարդկային կապիտալի արդյունավետ օգտագործման համար պետք է ունենալ համապատասխան միջավայր, առանց որի դժվար է լուծել այն խնդիրները, որոնք ծառացած են այս առանձնահատուկ ռեսուրսի առջև։ Դա վերաբերում է նախ և առաջ կրթական համակարգին, այսինքն՝ կադրերի բարձրակարգ որակավորմանն ու մասնագիտական պատրաստվածությանը, այնուհետև երկրի կառավարության կողմից տնտեսական (կադրային) այնպիսի քաղաքականության իրականացմանը, որպեսզի ապահովվեն բավարար քանակի աշ- խատատեղեր, այսինքն՝ տնտեսության կողմից նպատակդրված մասնագետների պահանջարկի ավելացում։ Մեր հանրապետության համար երկու պայմաններն էլ դեռևս բավարար չեն։ Նախ՝ կրթական համակարգը վերափոխման և նորի ձևավորման փուլում է. վերաբացվում են բանվորական բարձրակարգ կադրեր պատրաստող կրթական օջախ- ները, կատարվում են նորանոր փոփոխություններ, սակայն եթե գնահատելու լինենք ներկայիս կրթական համակարգի դրվածքը, ապա կնկատենք, որ դա դեռևս չի բավարարում այն պահանջները, որոնք ներկայացնում են և՛ գործատուները և՛ տնտեսությունն ընդհանրապես։ Դա վերաբերում է և՛ մասնագիտական գիտելիքներին, և՛ որակական հատկանիշներին, և՛ բարոյահոգեբանական բնութագրին։ Երկրորդ, մարդկային կապիտալի արդյունավետ օգտագործման մյուս պայմանը նույնպես բարելավման կարիք ունի։ Այսպես, հանրապետության աշխատանքի շուկայում աշխատանքի առաջարկի և պահանջարկի միջև նկատվում է անհամապատասխանու- թյուն (խոսքը ոչ թե քանակական, այլ որակական, կառուցվածքային գործոնների մասին է)։ <br>Վերջին տարիներին ՀՀ աշխատանքի շուկայում նկատելիորեն մեծացել է պահանջարկը բարձրակարգ բμանվորական մասնագետների նկատմամբ, որը աշխատանքի առաջարկում բավարար քանակությամբ չի ապահովվում։ Բացի այդ, բարձրագույն կրթություն ստացած շատ երիտասարդներ, չգտնելով իրենց պահանջները բավարարող (աշխատավարձ և աշխատանքային պայմաններ) մասնագիտությանը համապատասխան աշխատանք, աշխատանքի են անցնում կա՛մ պակաս որակավորում պահանջող, բայց համեմատաբար բարձր եկամուտ ապահովող ընկերություններում (օրինակ, հյուրանոցներում` սպասավոր, սրճարան-ռեստորաններում՝ մատուցող), կա՛մ էլ հեռանում են հանրապետությունից։ Երկու դեպքում էլ դա երկրի տնտեսության համար մեծ կորուստ է և՛ ֆինանսական, և՛ մարդկային-կադրային առումով։ Վիճակը բարելավելու նպատակով երկրի տնտեսության գերխնդիրը պետք է լինի համապատասխան աշխատատեղերի ստեղծումը, ժամանակակից պայմաններին համահունչ կրթական համակարգի ձևավորումն ու զարգացումը։ Սրանք այն կարևոր քայլերն են, որոնք կնպաստեն երկրի տնտեսության իրական վիճակի կայունացմանը և պայմաններ կստեղծեն հետագա բարգավաճման համար։<br>Տնտեսական աճ - մարդկային կապիտալի վերարտադրություն կապը փոխադարձ է, և դրանց փոխհարաբերությունը պետք է դիտարկել որպես մեկ ամբողջություն:<br>Մարդկային կապիտալի վերարտադրությունն իրականացվում է երկու մակարդակով՝ մակրոտնտեսական և միկրոտնտեսական, այսինքն՝ ընտանեկան։ Մարդկային կապիտալի կայացման ելակետային և հիմնական փուլը ընտանիքն է. հասարակության կենսաբանական և սոցիալ- տնտեսական բջիջը: Ընտանիքում է ծնվում մարդը, և սկիզբ առնում մարդկային կապիտալի երկարաժամկետ կայացումը: Միևնույն ժամանակ մարդկային կապիտալն է հանդիսանում ընտանիքի կամ տնային տնտեսության կրողը: Դրանով է բացատրվում, որ մարդկային կապիտալի կայացման, զարգացման և կենսագործունեության արդյունավետության մասին լիարժեք տեղեկատվություն ենք ստանում տնային տնտեսությունների բյուջեների հետազոտություններից: Այդ պատճառով, մարդկային կապիտալի կայացման և զարգացման մեջ ընտանիքի դերը անփոխարինելի է: Ժամանակակից աշխարհում՝ հատկապես զարգացած երկրներում երեխաներին մանկատներից մասայաբար ընտանիք են տեղափոխում: Ընտանիքում է հիմնականում ձևավորվում և կայանում մարդկային կապիտալը: <br>Մակրոտնտեսական մակարդակում մարդկային կապիտալի վերարտադրության գործընթացը դիտարկվում է երկրագնդի, երկրի կամ տարածքի բնակչության վերարտադրությամμ։ Մարդկային կապիտալի հենքը, ինչպես նշել ենք, մարդն է, հե- տևաբար մարդկային կապիտալի վերարտադրությունը ծնելիության մակարդակն է, առողջապահության զարգացման աստիճանը, կրթության մակարդակը, որն ընդգրկում է նախադպրոցական դաստիարակությունը, ընդհանուր կրթությունը, միջնակարգ մասնագիտական կրթությունը, բուհական և հետբուհական կրթությունը, այնուհետև նախապատրաստումը աշխատավայրում, որակավորման μարձրացումն ու վերապատրաստումը, ինչպես նաև արտագաղթի ծավալաչափերը։ Ընդհանրապես, մարդկային կապիտալի վերարտադրությունը մակրոմակարդակում նրա առանձին բաղադրատարրերի վերարտադրությունն է ինչպես առանձին, այնպես էլ ամբող- ջականությամբ վերցրած։ Նշված բաղադրատարրերի արդյունավետ փոխգործունեությունը միայն կարող է ապահովել մարդկային կապիտալի ամբողջական վերարտադրություն։ Այդ շղթայի մի օղակի խափանումն անգամ կամ ոչ արդյունավետ գործընթացը կարող է հանգեցնել մարդկային կապիտալի վերարտադրության արդյու- նավետության մակարդակի նվազեցմանը։<br>Տեղին է նշել, որ ներկայում գնալով նվազում է տնտեսական աճի ազդեցությունը մարդկային զարգացման վրա: Երկրում որքան մեծ է բնակչության մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ ծավալը, այնքան փոքր է դրա աճից բնակչության զարգացման վրա ազդեցության չափը: Մարդկային կապիտալի կուտակումը տնտեսական աճի հիմքում դնելը բերում է նրան, որ զգալիորեն մեծանում է այդ աճի ազդեցության չափը մարդկային զարգացման գործընթացում: Դա պայմանավորված է նրանով, որ մարդկային կապիտալը միշտ մարմնավորված է կեցության մեջ, ուստի մարդկային հատույցի բաժինը կհասնի բոլոր նրանց, ովքեր այն տնօրինում են: Հետևաբար մարդկային կապիտալի հենքի վրա ձևա- վորված տնտեսական աճի դեպքում ՀՆԱ աճի յուրաքանչյուր միավորի օգտակարությունն ավելի զգալի կլինի բնակչության կենսամակարդակի բարձրացման գործընթացում, քան այլ գործոնների ազդեցությամբ պայմանավորված տնտեսական աճի:<br>ՀՀ-ում մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ աճից մեծ սպասելիքներ կային եկամտի բաշխման սոցիալական անարդարության որոշակի կրճատման, մարդկային կապիտալի վերարտադրության բարելավման առումով, որոնք, սակայն, իրականություն չդարձան, քանի որ երկրում պահպանվող քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական անհավասարությունը և բնակչության առանձին խմբերի մեկուսացվածությունը պայմա- նավորում են աղքատության որոշակի բարձր մակարդակի առկայություն: Այդ մասին է վկայում այն հանգամանքը, որ ոչ միայն ավելացել է աղքատ բնակչության տեսակարար կշիռը ՀՀ-ում, այլև ավելի է մեծացել /ավելի քան 10 անգամ/ 20% ամենաաղքատ բնակչության և 20% ամենահարուստ բնակչության եկամուտների տարբերությունը. նույնը նկատվում է նաև սպառողական ծախսերում, որտեղ տարբերությունը ավելի քան 7 անգամ է: Դա խոսում է այն մասին, որ տնտեսական աճը ՀՀ-ում չի նպաստել բնակչության բարեկեցության մակարդակի բարձրացմանը, մարդկային կապիտալի արդյունավետ վերարտադրության գործընթացին: Արդյունքում Հայաստանը մարդկային զարգացման համաթվով գնալով զիջում է իր դիրքերը աշխարհի 125 երկրների շարքում:<br>Հայաստանի պարագայում կարևորվում է նաև մարդկային կապիտալի գենդերային հիմնախնդիրների հետազոտությունը, մասնավորապես կանանց աշխատուժի արդյունավետ օգտագործման հիմնախնդիրը, որ բնութագրվում է հետևյալ առաձնահատկություններով. <br>Հայաստանում բարձրագույն կրթություն ունեցողների մեջ գերակշռում են կանայք, ինչը վկայում է այն մասին, որ կանանց մարդկային կապիտալն առանձնանում է ավելի մեծ ներդրումներով: <br>Հայաստանի գործազուրկների մեջ գերակշիռ մաս են կազմում կանայք, որ կանանց աշխատուժի անարդյունավետ օգտագործման ապացույց է: <br>Հայաստանում կանանց միջին աշխատավարձը մոտ 1.5 անգամ զիջում է տղա- մարդկանց միջին աշխատավարձին, որ փաստում է կանանց վարձատրության բնագավառում առկա խտրականությունը: <br>Մեզանում լուրջ հիմնախնդիր է նաև որակյալ, ինտելեկտուալ մարդկային կապիտալի կենտրոնացումը: Հարցն այն է, որ որակյալ մարդկային կապիտալի գերակշիռ մասը կենտրոնացած է մայրաքաղաքում, ինչը պայմնավորված է այն հանգամանքով, որ բարձրագույն կրթօջախների ճնշող մեծամասնությունը Երևանում է: Մարդկային կապիտալի կենտրոնացումը Երևանում լուրջ հիմնախնդիրներ է ստեղծում մարզերի ուսանողների համար՝ հանրակացարանային ծախսեր և այլն: Անհրաժեշտ է լիցքաթափել Երևանը և տարածաշրջանային համալսարաններ բացել: <br>ՀՀ-ում մարդու իրավունքների պաշտպանության հետ հավասար պաշտպանության կարիք ունի նաև մարդկային կապիտալը: Հայաստանում ՄԿ հիմնախնդիրներին է առնչվում նաև միգրացիայի շարունակական բարձր մակարդակը: Բնակչության միգրացիան կտրուկ հարվածում է ազգային մարդկային կապիտալին, քանի որ մարդիկ երկրից հեռանում են՝ իրենց հետ տանելով տարիների ընթացքում կուտակած աշխատանքային փորձը և գիտելիքներ:<br>Հայաստանի Հանրապետությունը, լինելով մի քանի տարածաշրջանային տնտեսական միավորումների անդամ երկիր, արդեն իսկ որոշակի չափով մասնակցում է երկրների գլոբալացման գործընթացին։ Գլոբալացման գործընթացը իրենից ենթադրում է տվյալ երկրի տնտեսության, կրթության, առողջապահության, անվտանգու- թյան և բոլոր այլ ոլորտների ստանդարտացում և համաձայնեցում միջազգային ստանդարներին։ Երրորդ կարգի երկրների համար, որոնք գխավորապես չունեն բնական ռեսուրսներ և նպաստավոր տնտեսաաշխարհագրական դիրք, գլոբալ շուկային ինտեգրվելու ամենաարդյունավետ տարբերակը գիտակրթական համակարգի կատարելագործումն է։ Մարդկային ռեսուրսները համարվում են անսպառ ռեսուրս, և քանի որ ՀՀ-ում առկա են բոլոր անհրաժեշտ նախապայմանները մարդկային կապիտալի զարգացման և կատարելագործման համար, ուստի գիտակրթական համակարգը այն ամենակարևոր ոլորտներից մեկն է, շնորհիվ որի կարելի է զարգաց- նել երկրի տնտեսությունը, առաջացնել այլ երկրների հետաքրքրությունը դեպի ՀՀ կրթական ոլորտ, արտահանելե կրթական և գիտական արդյունքը, կապեր և համագործակցություն հաստատել այլ երկրների կրթական ոլորտի ներկայացուցիչների հետ։<br>«Մարդկային կապիտալի զարգացման գործողություններն ուղղված են լինելու առաջնային ծառայությունների ծավալների, որակի և մատչելիության աճին (ներառյալ՝ առողջապահությունը, կրթությունը, գիտությունը, մշակույթն ու առաջնային ենթակա- ռուցվածքները)՝ հատուկ շեշտադրելով նաև մարդու և բնության փոխհարաբերու- թյուններն ու ներդաշնակ զարգացումը։ ՀՀ քաղաքացու անձնական զարգացմանը, մասնագիտական աճին, նրա քաղաքացիական դաստիարակությանն ու մշակույթի մակարդակի ավելացմանն ուղղված գործողությունները լինելու են Կառավարության ուշադրության կենտրոնում՝ յուրաքանչյուրի մոտ ամրապնդելով հայրենիքում ապրելու նախընտրելիությունը», - ասվում է Հայաստանի հեռանկարային զարգացման ռազմավարական ծրագրի (ՀԶԾ) գերակայությունները և հիմնական նպատակը 2014-2025 դրույթի կետում, որին ի հավելումն շարունակվում է՝ «Արդյունաբերական քաղաքականության ուղղորդող տեսլականը Հայաստանը բարձրարժեք և գիտատար ապրանքների և ծառայությունների արտադրության երկիր դարձնելն է, որի առանցքը ստեղծագործ մարդկային կապիտալն է: Այս տեսլականի իրագործումը պահանջում է փուլային մոտեցում՝ ենթադրելով աստիճանական անցում ռեսուրսաինտենսիվ արտադրություններից դեպի ունակությունների և հմտությունների, և այնուհետև՝ գիտելիքի վրա հիմնված արտադրությունների գերակշիռ դերակատարության երկարաժամկետ հեռանկարում: Հաշվի առնելով տնտեսության համակարգային զարգացման կարևորությունը` արդյունաբերական ռազմավարությունը դիտարկվում է տնտեսության համակողմանի զարգացման տեսլականի և տնտեսության այլ հատվածների զարգացման առաջնահերթությունների համատեքստում»:<br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br><br>ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ<br><br>Ներկա ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այժմ համընդհանուր է այն կարծիքը, որ մարդը, լինելով հասարակության ձևավորման հիմքը և կարևորագույն տարրը, շնորհիվ գիտակցված գործելու իր կարողության, միաժամանակ հանդիսանում է նաև հասարակության զարգացումն ապահովող կարևորագույն գործոնն ու միջոցը։Սակայն բազում հարցեր դեռևս պարզաբանման կարիք ունեն։ Օրինակ՝ ինչպես և ինչ չափով է հարկավոր ապահովել այդ գործոնի լավագույն օգտագործումը, դրա միջոցով հասնելու համար զարգացման ցանկալի մակարդակին։ <br>ՀՀ տնտեսությունը բնութագրվում է որպես բնական ու նյութական սակավ պաշարներով, ըստ ոլորտների քիչ դիվերսիֆիկացված, անկատար մրցակցային դաշտով և տնտեսության մեջ դրամական փոխանցումների նշանակալի դերով տնտեսություն: Նման առանձնահատկություններով էլ պայմանավորված` այն բավականին խոցելի է արտաքին ցնցումների հանդեպ, ինչն ապացուցեց վերջին ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը` ստիպելով որոնել տնտեսության զարգացման նոր մոդելներ և վերաձևակերպել առաջնահերթությունները: Այս համատեքստում այսօր Հայաստանի տնտեսության զարգացման ապագան կապվում է գիտելիքահենք տնտեսության ձևավորման հետ, որտեղ առանցքային է մարդկային կապիտալի դերը` որպես տնտեսական աճի գործոն. դա այն ռեսուրսն է, որը բոլոր ժամանակներում էլ եղել է մեր երկրի տնտեսության զարգացման առաջմղիչը։ Անհրաժեշտ է ընդգծել, որ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացումը Հայաստանի նման սահմանափակ բնական ռեսուրսներով երկրի համար ռեալ հնարավորություն է մարդկային կապիտալը վերածելու տնտեսական առավելության:<br>Արդի պայմաններում համաշխարհային տնտեսության գլխավոր բնութագրերից մեկն այն է, որ ձևավորվել է տնտեսական զարգացման սկզբունքորեն նոր մոդել՝ հիմնված գիտելիքի, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների և ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման կառուցակարգերի վրա: Եթե արդյունաբերական հասարակարգում զարգացման հիմնական գործոնն արդյունաբերական կարողություններն ու ֆիզիկական կապիտալն էին՝ զերծ սոցիալական և հոգևոր արժեքներից, ապա այժմ առանցքային է մարդկային կապիտալը: Այն ձևավորվում է ինստիտուցիոնալ միջավայրում՝ իր վրա կրելով հասարակական բոլոր ինստիտուտների դրոշմը: Դա է պատճառը, որ նորամուծական զարգացման հիմնական խնդիրներն իրենց վրա կրում են հասարակության զարգացման սոցիալական պայմանների ազդեցությունը՝ ներառյալ միջանձնային փոխհարաբերությունները, կրոնը, մշակույթը, բարոյական արժեքներն ու աշխարհայացքային մոտեցումները:<br>Տեղեկատվական հասարակության պայմաններում ձևավորված և կուտակված մարդկային կապիտալն ավելի արժեքավոր ռեսուրս է, քան ֆիզիկական կապիտալը, քանի որ արդյունավետության, տնտեսական աճի ու մրցունակության բարձրացման անկյունաքարն է: Ներկայումս զարգացումն առավել սերտորեն կապված է կյանքի որակի, քան մակարդակի հետ: Զարգացած մարդը սահմանափակ ռեսուրսներով կարող է ավելի բարձրացնել իր և մյուսների կյանքի որակը, քան թերզարգացած մարդն անսահմանափակ ռեսուրսներով:<br>Ելնելով հասարակության կայուն զարգացման հրամայականից, հարց է առաջանում. կարելի՞ է արդյոք մարդկային կապիտալի զարգացման գործառույթն ամբողջությամբ թողնել մրցակցային շուկայի ինստիտուտներին։ Ակնհայտ է, որ շուկայական ինստիտուտների կողմից նշված գործառույթն իրականացվելու է՝ հիմն ընդունելով սոցիալական ոլորտի ծառայությունների նկատմամբ անհատների և կազմակերպությունների վճարունակ պահանջարկի բավարարման նախապայմանը։Ընդ որում, սոցիալական ծառայությունները տրամադրվելու են մնացած ապրանքների նման՝ առևտրային հիմունքներով։ Սակայն նման մոտեցումն անընդունելի է հետևյալ պատճառներով.<br>բնակչության եկամուտների անհավասարությունը թույլ չի տալիս շուկայական հիմունքներով բաշխել սոցիալական ոլորտի ծառայությունները՝ ելնելով բնակչության և կազմակերպությունների իրական պահանջմունքներից։ Վճարունակ շուկայական պահանջարկի հիման վրա ձևավորված սոցիալական ոլորտի ծառայությունների ծավալը միշտ ցածր է դրանց իրական պահանջվող ծավալից;<br>բնակչության և կազմակերպությունների մի մասը, բավարար տեղեկացված չլինելով և հետևելով ավանդույթներին, չի ձևավորում սոցիալական ծառայություների նկատմամբ վճարունակ պահանջարկ։ Ասվածը, մասնավորապես, արտահայտվում է սեփական կամ ընտանիքի անդամների առողջության, կրթական մակարդակի, մշակութային զարգացման նկատմամբ ոչ բավարար ուշադրությամբ;<br>սպառողների և սոցիալական ծառայություններ մատուցողների միջև տեղեկատվությունն անհավասար է բաշխված։ Մի շարք դեպքերում տեղեկատվության պակասն այնպիսին է, որ սպառողն ի վիճակի չէ ինքնուրույն ընտրություն կատարելու և ոչ շուկայական կազմակերպությունների երաշխիքների կարիքն ունի։<br>Հիրավի Մրցակցային տնտեսություն ստեղծելու ճանապարհը երկրում մրցակցային մարդկային կապիտալի ձևավորման և արդյունավետ օգտագործման մեջ է: <br><br><br>ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ<br><br>Եղիազարյան, Բենիամին Հովսեփի, Մարդկային կապիտալը հասարակության զարգացման հիմնական գործոն : Ուսումնական ձեռնարկ / Բ.Հ. Եղիազարյան, Ա.Ս. Գյուրջյան, Ն.Բ. Եղիազարյան; ՀՀ ԳԱԱ Մ. Քոթանյանի անվ. տնտես. ինստ. - Երևան : Նա Դա Մա, 2007. - 328 էջ<br><br>Ղուշչյան, Համազ Բուղդանի, Մարդկային կապիտալի վերարտադրության պետական կարգավորումը : Ուսումնական ձեռնարկ / Հ.Բ. Ղուշչյան, Ռ.Ս. Ղանթարչյան; Խմբ.՝ Ի.Տ. Տիգրանյան; Հայաստանի պետ. տնտեսագիտ. համալս. - Երևան : Տնտեսագետ, 2009. - 159 էջ<br><br>Մարզպանյան, Հ. Միգրացիայի ռիսկերը և մարդկային կապիտալի վերարտադրությունը. հարցադրումներ, հարցումներ, համադրումներ / Հ. Մարզպանյան, Ռ. Մարկոսյան, Ն. Խաչատրյան ; ԵՊՀ. - Երևան : ԵՊՀ հրատարակչություն, 2016. - 138 էջ<br><br><br> title_arm Մարդկային կապիտալ title_eng convertot_1 Mardkayin kapital convertot_2 Mardkayin kapital convertot_3 Mardkayin kapital convertot_4 Mardkayin kapital convertot_5 Mardkayin kapital convertot_6 Mardkayin kapital convertot_7 Mardkayin kapital convertot_8 Mardkayin kapital convertot_9 Mardkayin kapital convertot_10 Mardkayin kapital convertot_11 Mardkayin kapital convertot_13 Mardkajin kapital convertot_14 Mardkayin kapital convertot_15 Mardkayin kapital convertot_16 Mardkayin kapital convertot_17 Mardkayin kapital convertot_18 Mardkayin kapital