- 093-688-688
[email protected]
Կապ
Օգնություն
Մենք հանդիսանում ենք կապող օղակ հեղինակների և պատվիրատուների միջև:
Դիպլոմային | Տնտեսագիտություն
Կարսի թուրք-անդրկովկասյան կոնֆերանսը և հայկական տարածքների խնդիրը
Էջերի քանակ: 27
Կոդ: #23066
13500 դր.
Գրականություն
1. Հ. Ազատան, Բախտորոշ պայմանագրեր, Երևան, 2002թ.
2. Ա.Ա. Եսայան, « Կարսի պայմանագրի 50 տարին», Լրաբեր
3. Է. Զոհրաբյան, Նախիջևանյան հիմնահարցը(1920-21), Երևան, 2010թ.
4. Է. Զոհրաբյան, Սովետական Ռուսաստանը և հայ-թուրքական հարաբերություները, 1920-22թթ., Երևան, 1929թ.
5. Ա. Հակոբյան, Ալեքսանդրապոլի, Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերի լուսաբանումը հայ պատմագրության մեջ
6. Ա. Հակոբյան, Խորհրդային Հայաստանը Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերում, Երևան, 2010թ.
7. Զ. Մսրլյան, 3 դաշնագրեր. Ալեքսանդրապոլի, Մոսկվայի և Կարսի դաշնագրերը 1920-21թթ., Բեյրութ, 1979թ.
8. Ա. Պապյան, Հայոց պահանջատիրության իրավական հիմունքները, Տորոնտո, 2008թ.
9. Ե. Սարգսյան, Դավադիր գործարք. Հայաստան, Ռուսաստան, Թուրքիա, Երևան, 1995թ.
10. Հ. Սիմոնյան, Հայոց պատմություն, Երևան, 2012թ.
11. Ս. Վրացյան, Հայաստանի Հանրապետություն, Երևան, 1993թ.
12. Б. Борьян, Армения, международная дипломатия и СССР, ч. II , Москва, 1929г.
13. Документы внешней политики СССР, том 4, Москва, 1960г.
14.http://www.armeniansgenocide.am/am/Encyclopedia_Of_armenian_genocide_Karsi_paymanagir
Ներածություն
Հայ ժողովրդի հերթական անգամ բախտը որոշվեց Կարսի կոնֆերանսով և դրա արդյունքում կայացած խայտառակ պայմանագրով, իսկ ինչու՞ խայտառակ, քանի որ մեր ժողովրդի համար կենսական նշանակություն ունեցող պատմական տարածքներ Կարսը, Սուրմալուն և այլ շրջաններ անցան Թուրքիային, Նախիջևանը՝ Ադրբեջանին, և մինչև օրս մեզ չի հաջողվել ետ վերադարձնել այս տարածքները:
Աշխատանքի նպատակը և խնդիրները. Պարզել և ընթերցողին ներկայացնել կոնֆերանս գումարելու պատմական անհրաժեշտությունը, նպատակը, անդրկովկասյան հանրապետությունների և Թուքիայի դիրքորոշումը կոնֆերանս հրավիրելու կապակցությամբ, դրա նախապատրաստական ընթացքը, հայ պատվիրակության գործունեությունը, տարածքային հարցերը՝ ամրագրված պայմանագրով:
Աշխատանքի արդիականությունը- Խոսելով թեմայի արդիականության մասին, միանգամից նշեմ, որ այժմյան հայ-թուրքական լարված հարաբերությունների ակունքները գալիս են երկու երկրների աղոտ ու մշուշապատ անցյալից: XX-րդ դարը իսկական պատուհաս էր հայ ժողովրդի գլխին. Ցեղասպանություն, դրանից հետո հերթով կնքվեցին Բաթումի, Սևրի, Ալեքսանդրապոլի, Մոսկվայի , Կարսի բառի ամենաբուն իմաստով հայերին հայրենազրկած, տեղահան արած պայմանագրերը: Ինչպես նկատեցիք ամենավերջինը, որը խլեց Հայաստանից նրա պատմական տարաքները Կարսինն էր: Կարսի կոնֆերանսի և դրա արդյունքում կնքված համաձայնեցված հոդվածների մասին բոլորս գիտենք, բայց ինչ վերաբերում արդյոք իրավական տեսակյունից օրինական է թե ոչ, դա նույնիսկ մինչ այժմ էլ քննարկման առարկա է և չկա վերջնական բնորոշում այդ հարցի համար: Ինչպես հայտնի է, Կարսի պայմանագիրը համարվելով Մոսկվայի պայմանագրի նույնատիպը, կնքվել է ուժի կիռառմամբ: Այսինքն այն օրինական չի համաչվում մի պարզ պատճառով, որովհետև այդ դաշնագրի կողմերից մեկն էլ ՀՍՍՀ-ն էր, և ոչ առանձին Հայաստանի Հանրապետությունը: Ըստ ամրագրված միջազգային իրավունքի « միջազգային իրավունքի սուբյեկտներ են միջազգային հարաբերությունների այն մասնակիցները, որոնք միջազգային իրավունքի նորմերին համապատասխան միջազգային իրավունքների և պարտականությունների կրողներ են…, այդ նույն միջազգային իրավունքի համաձայն իրավասուբյեկտության հիմքը պետության ինքնիշխանությունն է, որը ենթադրում է պետության գերիշխանությունն իր տարածքում և անկախությունը միջազգային հարաբերություններ ոլորտում»: Քանի որ ՀՍՍՀ-ն համարվել է Խորհրդային Միության վարչատարածքային միավոր, ինքնիշխանություն երբեք չի ունեցել, երբեք չի ճանաչվել որևէ պետության կողմից, հետևաբար նրա կողմից կնքված պայմանագրերն էլ չէին կարող ունենալ իրավական ուժ և չէին կարող պարտավորություններ ստեղծել կողմերի համար: Ասածս տանում է նրան, որ երբ կնքվեց նույնիկ Կարսի պայմանագիրը, այդ ժամանակ էլ ՀՍՍՀ-ն միջազգային իրավունքի սուբյեկտ չէր, և հենց սրանով էլ պայմանավորված էր կարսի իրավական տեսանկյունից անօրինական պայմանագիր լինելը: Սա նշանակում է, որ Թուրքիային հանձնած տարածքները խարդախության հետևանքով են նրան անցել, անօրինական հիմքերով: Ընդ որում պայմանագիրը չի վավերացվել Հայաստանի, Ադրբեջանի և Վրաստանի կոմից:Սա էլ է տալիս հիմք մտածելու, որ պայմանագիրը աբսուրդ էր: Այժմ կա այդ հնարավորությունը վեր հանելու պատմական պայմանագրի դրույթներն ու աշխարհին ապացուցելու, որ դա իրավական հիմքերից միանգամայն զուրկ է : Միգուցե այդ դեպքում մեղմանա հայ ժողովրդի անտարբերության մատնված ցավը: Ինչ վերաբերում է Նախիջևանին, այն « ամուր կապերով կապված է Ադրբեջանին»: Մոսկվայի պայմանագրով այն արդեն տրվել էր Ադրբեջանին, իսկ Կարսով հաստատվեց : Պատմությունը ցույց է տալիս ոչ մի դրական տեղաշարժ չի գրանցվել այսքան երկար ու ձիգ տարիների ընթացքում, որովհետև երբեք հնարավորություն չի ստեղծվել նստել և լուծել անցյալում թողած խնդիրները մեկ սեղանի շուրջ:
Աշխատանքի կառուցվածքը- Նպատակահարմար է եղել աշխատանքը բաժանել երկու գլուխների , առաջադրված խնդիրները մանրամասն ներկայացնելու համար: Առաջին գլխում խոսում ենք Կարսի կոնֆերանսի նախապատրաստական ընթացքի մասին, երկրորդում` տարածքային խնդիրների մասին, և դրանց շուրջ կայացրած որոշումների մասին:
Գրականությունը- Այս թեմային հատուկ ուշադրության են արժանացրել հայ և ռուս բազմաթիվ հեղինակներ: Հարցի հետազոտման համար կարևոր աղբյուր են հանդիսացել հատկապես Է. Զոհրաբյանի «Սովետական Ռուսաստանը և հայ-թուրքական հարաբերությունները 1920-22թթ.», և նույն հեղինակի կողմից գրված «Նախիջևանյան հիմնահարցը» աշխատությունները: Առաջինում մանրամասն նկարագրված է Կոնֆերանսի նախապատմությունը, դրա նախապատրաստությունը ամենամանրամասն ձևով, Կոնֆերանսի ամբողջ ընթացքը: Երկրորդ աշխատությունը ներկայացնում է Նախիջևանի խնդիրը տարբեր ժամանակահատվածներում, այդ թվում և Կարսի համաժողովում: Պակաս կարևոր չեն նաև Մսրլյանի 3 դաշնագրեր աշխատությունը, և Ազտյանի բախտորոշ պայմանագրեր-ը , որոնք հիմնականում կենտրոնացել են պայմանագրի դրույթների վրա, առանց բաց թողնելու ամենափոքր դետալները: Ս. Վրացյանը նույնպես հանգամանալից կերպով անդրադարձել է ղնդրին: Ինչ վերաբերում է Ա. Պապյանին , նրա « Հայոց պահանջատիրության իրավական հիմունքները» գործում բարձրացրել է հարցը իրավական տեսանկյունից, օրինականության տեսանկյունից: Աշխատանքը գրելիս նաև օգտվել եմ Ա. Հակոբյանի «Խորհրդային Հայաստանը Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերում» աշխատությունից, որը նույպես խորցված գիտելիքներ ապահովում յուրաքանչյուրիս համար: Բացի դրանից Ա. Հակոբյանը ներկայացրել է երեք՝ Ալեքսանդրապոլի, Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերի լուսաբանումը, որը նույնպես հիմք է դարձել նյութի ուսումնասիրության ընթացքում: Հետաքրքիր տեղեկություններ են զետեղված նաև ռուսական գրականությունում, որոնցից արժանահիշատակ են Б. Борьян-ի Армения, международная дипломатия и СССР, և Документы внешней политики СССР գործերը: Ահա այն հիմնական գրականությունը, որ օգտագործվել է այս աշխատանքը գրելիս:
ԳԼՈՒԽ ԱՌԱՋԻՆ.
Կարսի կոնֆերանսի նախապատրաստական աշխատանքները և հայ պատվիրակության գործունեությունը.
1921թ-ին Թուրքիան դեռևս շարունակում էր վարել իր թշնամական քաղաքականությունը հայերի և Հայաստանի նկատմամբ: Դրա վառ վկայություններն են Սովետական Հայաստանի սահմանների ավազակային խախտումները թուրքերի կողմից և հայերի նկատմամբ նրանց գազանային վերաբերմունքը : Մոսկվայի պայմանագրին իրավական ուժ տալու և այլ պատճառներով ձևակերպվեց հոդված 15-ը, որով Ռուսաստանը պարտավորվում էր այնպիսի քայլեր ձեռնարկել, որ անդրկովկասյան հանրապետությունները իրավաբանորեն ճանաչեին Մոսկվայի պայմանագրի պայմանները: Կարիք եղավ պայմանագիր կնքել Թուրքիայի և անդրկովկասյան հանրապետությունների միջև: Նախատեսվում էր հրավիրել թուրք-անդրկովկասյան կոնֆերանս: Սովետական Ռուսաստանի կառավարությունը ձգտելով կարգավորել ոչ միայն թուրք-հայկական այլև թուրք-անդրկովկասյան հարաբերությունները, թուրք պատվիրակությանը առաջարկեց Մոսկվայից վերադառնալու ճանապարհին պայմանագիր կնքել 3 անդրկովկասյան հանրապետությունների հետ մոսկովյան պայմանագրի հիման վրա: Այդ երեք հանրապետությունների պայմանագրերի կնքումը պայմանավորված էր նրանով, որ նախօրոք Մոսկվայի օայմանագրով գծված թուրք-անդրկովկասյան սահմանը կամա թե ակամա պետք է իրավաբանորեն վավերացում ստանար սահմանների իրավատերերի` Անդրկովկասի խորհրդային 3 հանրապետությունների կողմից: Մոսկվայի պայմանագրի ստորագրումից մի քանի օր հետո Գ.Վ. Չիչերինը նամակով դիմեց ՌԿ(բ)Կ ԿԿ-ին. << Թուրքական պատվիրակությունը Թիֆլիսով մեկնելու ժամանակ պետք է պայմանագրեր կնքի Վրաստանի, Հայաստանի և Ադրբեջանի հետ: Թուրքերը մերժեցին ընդհանուր կոնֆերանս գումարելու և պայմանագիր կնքելու մասին առաջարկները, որովհետև ցանկանում էին հասնել ավելի խորը արդյունքների, ուստի առաջարկվում էր Թիֆլիս ուղարկել կովկասյան գործերին քաջատեղյակ ներկայացուցիչ, ով կհետևեր այնտեղ ընթացող աշխատանքներին: Առաջարկվում էր ուղարկել Բորիս Լեգրանին կամ Լ. Ստարկին: ՌԿ(բ)Կ. ԿԿ Քաղբյուրոն ապրիլի 3-ին 8-րդ նիստի ժամանակ հավանություն տվեց և հաստատեց Գ. Չիչերինի առաջարկությունը>>: Ապրիլի 2-ին Ալեքսանդր Բեկզադյանը Գ. Չիչերինի գիտությամբ հեռագիր է ուղարկում Բաքու` Ադրբեջանի արտգործժողկոմ Միրզա-Դավութ Հուսեյնովին, Թիֆլիսում ՀՍՍՀ ներկայացուցիչ Շահվերդյանին նաև Թիֆլիս` Վրաստանի արտգործժողկոմ Մ. Օրախելաշվիլուն, և դրանով այն միտքն էր հայտնում, որ անդրկովկասյան երեք հանրապետությունները անհրաժեշտ է, որ նախապես պայմանավորվեն և մշակեն ընդհանուր ուղեգիծ>> : Ժամանելով Անդրկովկաս թուրքերը հայտարարեցին , որ Հայաստանի հետ պայմանագիր կնքելու լիազորություն չունեն: Քեմալական թուրքերը Սովետական Ադրբեջանի Հանրապետությունը դիտում էին որպես իրենց ցեղակից և դավանակից պետություն և փափագում էին << հատուկ հարաբերություն>> ունենալ Սովետական Ադրբեջանի հետ: Ապրիլի 10-ին Ադրբեջանում թուրք դիվանագիտական ներկայացուցիչ Մահմուդ Շևքեթը հանդիպում ունեցավ Սովետական Ադրբեջանի արտգործնախարար Դ. Հուսեյնովի հետ և ցանկություն հայտնեց << մոտ օրերս ձեռնամուխ լինել թուրք-ադրբեջանական կոնֆերանսին: Սովետական Ադրբեջանի արտգործնախարարությունը պատասխանեց.<< Մենք չենք կարող թույլ տալ , որ Ադրբեջանի և Թուրքիայի փոխհարաբերությունները լինեն մեկ, իսկ Թուրքիայի և Հայաստանի կամ Վրաստանի հարաբերությունները` այլ: Անդրկովկասյան հանրապետությունները պետք է միասնաբար կնքեն պայմանագիր Թուրքիայի հետ>>: Այնուհետև Շևքեթը հայտարարեց, թե թուրք պատվիրակությունը ունի հանձնագրեր` պայմանագրեր կնքելու Ադրբեջանի և Վրաստանի հետ առանձին-առանձին, իսկ Հայաստանի հետ պայմանագիր կնքելու համար հանձնագիր չի ստացել: Վերջինս նկատի ուներ Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը : Անդրկովկասյան մյուս 2 հանրապետությունները հայտարարեցին Մոսկվայի հանձնարարականով , որ եթե նման պայմանագիր չի կնքվելու Հայաստանի հետ, ապա իրենք էլ պայմանագիր չեն կնքի Թուրքիայի հետ: Թուրքերը պնդում էին, որ քանի Հայաստանի հետ չի կնքվել նոր պայմանագիր, Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը մնում է ուժի մեջ: Դա անգամ չէր վավերացվել Թուրքիայի կողմից : Փաստորեն Սովետական Հայաստանի հետ բանացություններից հրաժարվելով հանդերձ, թուրքերը աշխատում էին բանակցություններ պարտադրել Ադրբեջանին և Վրաստանին և դրանով փորձեց պառակտել այդ 3 հանրապետությունների միասնությունը և պարտադրել իր զավթողական պլանները: Բայց թուրքերը հաջողություն չունեցան այն հարցում, որ կնքեն պայմանագրեր Վրաստանի և Ադրբեջանի հետ և ստիպված համաձայնեցին թուրք-անդրկովկասյան միացյալ կոնֆերանսի գումարմանը Կարսում; Թուրք դիվանագետները ներկայացնում էին, որ Անդրկովկասյան հանրապետությունները մերժել են Թուրքիայի առաջարկը` կնքելու պայմանագրեր: Բայց Չիչերինը որոշում մտցնելով այդ արտահայտության մեջ հունիսի 13-ին Ալի Ֆուաթ փային գրած իր նամակում նշել էր, որ 2 հանրապետությունները չեն մերժել Թուրքիայի հետ պայմանագրեր կնքելու առաջարկները ուղղակի այդ 2 հանրապետությունները նշել են, որ Մոսկվայի պայմանագրից բխող պայմանները պետք է կնքվեն նաև Հայկական Սովետական Հանրապետության և Թուրքիայի միջև, և որ այդ պայմանագիրը և իրենց Թուրքիայի հետ կնքվելիք պայմանագրերը մշակվեին Թուրքիայի և 3 հանրապետությունների միջև կայանալիք կոնֆերանսում : Թուրքերը դժգոհ էին Հուսեյնովի առաջարկության համար, որ առաջարկում էր խոսել միայն Անդրկովկասյան- թուրքական խորհրդաժողովի մասին: Ի վերջո համաձայնության գալուց հետո , թուրքերը պնդեցին , որ փորհրդաժողովը տեղի ունենա Կարսում: Նախապատրաստական աշխատանքների համար 1921թ-ի մայիսի 7-ին Բաքվում հրավիրվեց Անդրկովկասյան 3 հանրապետությունների ներկայացուցիչների խորհրդակցություն: Ժողովին մասնակցում էին Կովկասյան ռազմաճակատի ռազմա-հեղափոխական խորհուրդի անդամ Օրջոնիկիձեն, Անդրկովկասում Սովետական Ռուսաստանի ներկայացուցիչ Լեգրանը, Վրաստանից Մամիա Օրախելաշվիլին էր ներկա , Հայաստանից ՍՍ Հանրապետության ներկայացուցիչ Ա. Բեկզադըանն էր մասնակցում, իսկ Ադրբեջանից Հուսեյնովը և Բեհբութ Շահթախթինսկին: Որոշվեց խորհրդաժողովի օրակարգը.
Ա. Անդրկովկասյան հանրապետությունները հանդես էին գալու որպես միացյալ << մեկ պայմանավորվող կողմ>.:
Բ. Ժողովը կայանալու էր Մոսկվայից Անդրկովկասյան պատվիրակության ժամանելուց հետո: Որպես խորհրդաժողովի վայր հարմար էր դիտվում Բաքուն կամ Թիֆլիսը: Տարբերակ էր նաև Կարսը:
Գ. Բանակցությունների և կնքվելիք պայմանագրի հիմքը պետք է լիներ 1921թ.- մարտի 16-ի Մոսկվայի դաշնագիրը:
Դ. Որոշվեց առաջին հերթին քննարկել Հայաստանի հետ Թուրքիայի պայմանագրային հարաբերությունների հարցերը, 2-ը Վրաստանի, 3-ը Ադրբեջանի հետ:
Ե. Մոսկվայի դաշնագրրի 3-ռդ հոդվածով Թուրքիայի, Ադրբեջանի և Հայաստանի կողմից կազմված հանձնաժողովին պետք է տրվեր իրավունք` ուղղելու Հայաստանի և Նախիջևանի սահմանը, միջոցներ ձեռնարկել, որ Ադրբեջանի և Հայաստանի ներկայացուցիչները կարողանային ուսումնասիրել սահմանի վերաբերյալ հարցը հիմնվելով ազգագրական սկզբունքի, տեղական բնակչության կողմից այդ հարցի շուրջ հայացքների վրա: Քեմալական Թուրքիան ամեն ինչ անում էր` ուշացնելու և ձգձգելու բանակցությունները : Մահմուդ Շևքեթի հետ զրույցի ժամանակ Հուսեյնովը նշում էր, որ ձեռնարկված են Անդրկովկասյան Հանրապետությունների երկաթուղային ճանապարհների միասնական վարչության ստեղծման, առևտրային գործունեության միավորման և միասնական տնտեսական խորհուրդի ստեղծման աշխատանքները: 1921թ-ի գարնանը դրվել էին խորհրդային ֆեդերացիայի հիմքերը: Համաձայն <<Правда Грузии>> -ի հայտարարության Ադրբեջանով, Վրաստանով, Հայաստանով անցնող երկաթուղային ճանապարհները միավորվում էին անդրկովկասյան հանրապետությունների երկաթուղային ճանապարհների մեկ միասնական ցանցում: մայիսի 13-ի համաձայնությամբ վերացվում էին 3 հանրապետությունների և Սովետական Ռուսաստանի միջև եղած տնտեսական սահմանները: Մեկ ամիս անց հունիսի 2-ին 3 հանրապետությունների կողմից Մախարաձեն, Մյասնիկյանը և Նարիմանովը Բաքվում կնքեցին համաձայնագիր, որով Վրաստանի, Հայաստանի և Ադրբեջանի հանրապետությունները ստեղծեցին <<Արտաքին առևտրի Վրաստանի, Ադրբեջանի և Հայաստանի միություն>>: Բեկզադյանի և Մռավյանի միջև 1921թ.-ի զրույցից երևում էր, որ Բաքվի խորհրդակցության որոշմամբ Ադրբեջանի և Հայաստանի պատվիրակները պարտավորվել էին կազմել Թուրքիայի հետ կնքվելիք պայմանագրի նախագծեր: Այս նախապատրաստական աշխատանքներից հետո 3 հանրապետությունների նոր խորհրդակցություն էր հրավիրվելու Երևանում :Այս ընթացքում Վրաստանում Ռուսաստանի լիազոր ներկայացուցիչ Բ. Լեգրանը Մ.Դ. Հուսեյնովին մայիսի 27-ին նամակ էր հեռագրել, որտեղ նշված էր , որ կոնֆերանսի նախապատրաստական առաջին փուլում(հունիս) դրանով հետաքրքրված էր միայն խորհրդայի կողմը, իսկ թուրքերը կորցրել էին կոնֆերանսի նկատմամբ ամեն հետաքրքրություն և բացի դա ձգձգում էր դրա հրավիրումը : Թուրքերը հանգստություն էին պահպանում: Այսպիսով մոտ 7 ամիս ձգձգվեց Կոնֆերանսի գումարումը: Մոսկվայի պայմանագիրը դեռ չվավերացրած, թուրքերը բռնագրավում էին Կարսում քրիստոնյաների անշարժ և շարժական գույքը: Շատերը դարձան գաղթականներ: Թուրքիան միայն 4 ամիս անց պայմանագիրը ստորագրելուց հետո հուլիսին վավերացրեց այն:Թուրք-անդրկովկասյան կոնֆերանսի հրավիրման գործում մեծ դեր կատարեց Հունաստանի կողմից վտանգի ուժեղացումը: Երբ 1921թ. ամռանը հույ ների հարձակումը Թուրքիայի վրա վատ անդրադարձ ունեցավ , քեմալականները արագացրին կոնֆերանս հրավիրելու նախապատրաստական աշխատանքները: Քանի որ Ռուսաստանը շահագրգռված էր, որպեսզի կայանար կոնֆերանսը, և առկա էր հունական վտանգը, ուստի թուրքերը պատրաստակամություն էին հայտնել կնքել պայմանագիր 3 հանրապետությունների հետ: Նրանց հարկավոր էր Ռուսաստանից օգնություն, ուստի և ստիպված էին համաձայնել պայմանագրի կնքմանը :Մինչ կոնֆերանսի գումարումը , պետք էր չեզոքացնել Թուրքիայի վրա կախված վտանգը: Անտանտի տերությունների ներկայացուցիչները` Քերզոնը, Բրիանը և Բոնինին դեռևս հունիսի 19-ին կոչ էին արել Հունաստանին Թուրքիայի հետ հաշտեցման կապակցությամբ: Նոր հարձակման պատրաստվելու պատճառով, Հունաստանը մի քանի օր անց ուղարկեց դաշնակիցներին իր մերժողական պատասխանը: Նշենք, որ այս դեպքերից ավելի վաղ` հունիսի սկզբին Մուստաֆա Քեմալի նախագահությամբ մի նիստ էր տեղի ունեցել, որտեղ ընդունվել էր հետևյալ գաղտնի որոշումը Կուվաի Միլլիյե կամ << Ազգային ուժեր>> կուսակցության կողմից.
1.Կուսակցության անդամներից կազմել հանձնաժողով` Սովետական Ռուսաստանի հետ քաղաքական հարցերով զբաղվելու:
2.Հաշվի առնելով Սովետական Ռուսաստանիի հետ դաշինքի վտանգավոր լինելը, կանխել վերջինիս հետ պաշտոնական և ոչ պաշտոնական ներկայացուցիչների գործունեությունը Թուրքիայում:
3.Անտանտի երկրների հետ ամեն գնով գալ համաձայնության:
4.Փակել ռուսամետ անձանց բոլոր հավաքատեղիները:
Հայտնի է, որ Անգորայում(Անկարա) հունիսի 7-ին Ֆրանսիայի ներկայացուցիչ Ֆրանկլեն-Բույոնը Մուստաֆա Քեմալին առաջարկություն էր արել Թուրքիան հակասովետական ճակատում ներառելու համար, նայց մերժվել էր: Մերժումը ինչպես արդեն նշվեց պայմանավորված էր Ռուսաստանից օգնություն ստանալու ակնկալիքով: Քեմալականները այսպիսով աշխուժացան Կարսի կոնֆերանսի գումարման գործում: Նրանք առաջարկեցին կոնֆերանսը գումարել Անկարայում: Այդ առիթով Յուսուֆ Քեմալը դիմել էր Հուսեյնովին: Յուսուֆ Քեմալը հուլիսի 1-ին հեռագրով դիմել էր Չիչերինին, որով հրավիրում էր ռուսական ներկայացուցիչներին կոնֆերանսին, որպեսզի անխախտ կատարվեն ռուս-թուրքական պայմանագրի իրենց վերաբերող կետերը: Հետագայում Մ.Վ. Ֆրունզեի գլխավորությամբ մի պատվիրակություն գնաց Թուրքիա` ի նշան Սովետական Ռուսաստանի և Թուրքիայի բարեկամության:
Կարծես թե ամեն ինչ պատրաստ էր կոնֆերանսի գումարման համար, բայց այս անգամ անհամաձայնություն էր առաջացել կոնֆերանսի վայրի ընտրության հարցում:
Ինչպես նշեցինք Յուսուֆ Քեմալը ցանկություն էր հայտնել, որ գումարվի Անկարայում, սակայն դա անհնար էր թվում որոշ պատճառներով: Այն պատերազմի թատերաբեմ էր դարձել հունական զորքերի հարձակումների պատճառով:Այս հարցի վերաբերյալ: Անկարայում Ռուսաստանի ներկայացուցիչ Նացարենուսը հույս ուներ, որ կոնֆերանսը կգումարվեր Կարսում թուրքերի համաձայնությամբ: Հուսեյնովը Յուսուֆին հեռագրել էր հուլիսի 21-ին, որ ինքը կողմ է Կարսում կոնֆերանսի անցկացման համար: Նույ կարխիքը ումեր նաև Վրաստանի արտգործժողկոմ Ա. Սվանիձեն :Ստացվեց նաև Չիչերինի պատասխանը: Վերջինս հաստատեց ռուսների մասնակցությունը կոնֆերանսին և մերժեց Անկարան կոնֆերանսի անցկացման վայր ընտրելու Քեմալի առաջարկը,բացատրելով, որ Մոսկվայի և Անկարայի միջև հեռագրական կապը վատ է : Հայաստանը մասնակցություն չունեցավ հարցի լուծմանը: Բայց ՀԿԿ Կենտկոմը հուլիսի 22-ի նիստին հաստատեց իր համաձայնությունը կոնֆերանսը Կարսում գումարելու հարցի շուրջ : Վայրի հարցը լուծվեց, հերթը ներկայացուցիչների հարցը լուծելն էր: Թուրք-անդրկովկասյան բանակցություններում ՌՍՖԽՀ ներկայացուցիչ նշանակվեց Յ. Գանեցկին Երբ վերջնականապես օգոստոսի 26-ին որոշում է կայացվում կոնֆերանսը գումարել Կարսում , թուրքական պատվիրակության նախագահ է դառնում Քյազիմ Կարաբեքիրը: Կոնֆերանսը նախատեսվում էր հրավիրել սեպտեմբերի վերջին: Վրաստանից մասնակցելու էր կոնֆերանսին արտգործժողկոմ Ա. Սվանիձեն: Հայաստանին Թուրքիան հրավեր չուղարկեց` մասնակցելու և պահանջում էր, որ նրանք պետք է դիմեն իրենց մասնակցության խնդրանքով : Ադրբեջանին և Վրաստանին հրավիրելով, թուրքերը <<խոհեմաբար>> մոռացել էին Հայաստանին: Չիչերինը իմանալով սրա մասին, հայտնել էր հայերին, որ առաջինը նրանք պետք է դիմեին հրավիրող կողմին` Թուրքիային, կոնֆերանսի աշխատանքներին մասնակցելու համար: Ասքանազ Մռավյանը 19921թ. օգոստոսի 24-ին դիմեց Թուրքական կառավարությանը նոտայով, որում ասված էր.<< Ժամանակն է կարգավորել հայ-թուրքական հարաբերությունները, և այդ նպատակով Խորհրդային Հայաստանը ցանկություն էր հայտնում մասնակցելու գումարվելիք թուրք-անդրկովկասյան կոնֆերանսին>>: Օգոստոսի 30-ին Յուսուֆը պատասխան նոտայով հայտնում է, որ Անկարայի կառավարությունը համաձայնություն է տվել Հայաստանի կառավարոււթյան առաջարկին: Յուսուֆը հայտնում է թուրքական պատվիրակության կազմը.<< Նախագահ` Քյազիմ Կարաբեքիրը, Վելի բեյը, Մեհմուդ Շևքեթ բեյը, ով Բաքվում Թուրքիայի լիազոր ներկայացուցիչն էր և Մուհթար բեյը` Անատոլիայի երկաթուղային ճանապարհի գլխավոր ինժեները :Հայկական կողմն էլ ուշի ուշով պատրաստվում էր կոնֆերանսին: ՀԿԿ Կենտկոմը օգոստոսի 26-ին արտգործժողկոմ Մռավյանին հանձնարարում է. << Կապվել Լեգրանի հետ և տեղեկություն իմանալ Ադրբեջանի և Վրաստանի պատվիրակությունների կազմի մասին , նաև անդրկովկասյան հանրապետությունների նախնական կոնֆերանսի մասին>>: ՀԿԿ Կենտկոմը կազմել էր հուշագիր, որում շարադրված էին կոնֆերանսի քննարկմանը ներկայացվող քաղաքական, տնտեսական, վերաբնակեցման, վնասների փոխհատուցման վերաբերյալ հարցերը; Քաղաքական մասը, որը վերաբերում էր հայ-թուրքական սահմանագծային փոփոխություններին, առաջարկվում էր որոշ ուղղումներ մտնել սահմանային որոշակի շրջանների հետ կապված: Այդ շրջաններն էին 1. Սուրմալուն, 2.Նախիջևանը, 3. Արփաչան: Առաջարվում էր Կողբի աղահանքերի շրջանը միացնել Սով. Հայաստանին: Սա բացատրվում էր Նախիջևանի առանձին շրջան դառնալով, որից հետո Կողբի աղահանքերից Հայաստանը կարող էր աղ ստանալ և իրականացնել ապրանքափոխանակություն: Առաջարվում էր նաև Նախիջևանը նույնպես հանձնել Սովետական Հայաստանին կամ էլ նոր սահմանագիծ էր որոշվելու. Քյանդը Խոկ- Ազնաբերդ-Սուլթան-բեկ-Կյուկի դաղ : Արփաչայի համար առաջարկվում էր այնտեղ ստեղծել հայ-թուրքական խառը վարչություն: Հուշագրով պահանջվում էր, որ Թուրքիային որոշակի % հատկացնելով , Հայաստանին տրվի Օլթի քարածխի, Կաղզվանի մկնդեղի հանքերի, Սարիղամիշի անտառների, Կողբի աղահանքերի տնտեսական շահագործման հնարավորությունը, նույնիսկ Թուրքիայի սահմաններում մնալու դեպքում: Հուշագրում հողային պահանջներ չկային: Հուշագրում նշված էր նաև Թուրքիայի հետ առևտրական համաձայնության մի շարք կետեր. առևտրային արդյունավետ գործունեության համար նպաստավոր պայմանների ստեղծում, ապրանքների անմաքս փոխադրման իրավունք պայմանագրի կողմերի տարածքներով, հացի, վառելիքի և այլ ապրանքների ներմուծման և արտահանման համար պայմանների ստեղծում: Հուշագրում տեղ էր հատկացված գաղթականների վերաբնակեցման հարցերին: Թուրքիայից պահանջվում էր ապահովել հայրենիք վերադարձող գաղթականների անձի և գույքի անձեռնմխելիությունը, ապահովել անհրաժեշտ գյուղատնտեսական գործիքներով և սննդով: Հայաստանը միաժամանակ հավաստում էր, որ եթե Հայաստանից գաղթած մուսուլմանները ցանկանան հաստատվել իրենց նախկին բնակավայրերում, Հայաստանը արգելք չի դնի: Թուրքիան իր հեթին պետք է իր տարածքում ապրող հայ քաղաքացիների համար այնպիսի պայմաններ ապահովեր, որ նրանք չարտագաղթեին Թուրքիայից: Հայաստանի կառավարության վերաբնակեցման վարչության մարմինները իրավունք պիտի ունենային հանձնաժողովներ ուղարկել վերաբնակեցման վայրեր:Կար հավելված Հայաստանի կրած վնասների վերաբերյալ, տվյալներ էին նշված թուրքերի կողմից արված ավերածությունների և հափշտակումների մասին Ալեքսանդրապոլի գավառում: Այսինքն վնասների փոխհատուցման պահանջը հանգել է Ալեքսանդրապոլի դեպոյի հափշտակված գույքի վերադարձնելուն: Հուշագիրը չընդունվեց:
Կոնֆերանսի նախապատրաստության եզրափակիչ փուլի հարցերը քննարկվեցին ՌԿ(բ) Կ ԿԿ Կովկասյան բյուրոյի սեպտեմբերի 3-ի 4-ի նիստերում: Բյուրոն որոշում է 1. Պահպանել Մոսկվայի պայմանագրի շրջանակաները :
2.Ցույց տալ Կովկասյան հանրապետությունների համերաշխությունը Անկարայի հետ` Անտանտի դեմ մղվող պայքարում:
3.Հարց բարձրացնել Կաղզվանի շրջանի աղահանքերից և արոտավայրերից օգտվելու մասին, նաև Ճորոխի շրջանի պղնձահանքերի շահագործման մասին:
4. Թույլ չտալ կովկասյան որևէ հանրապետության մեկուսացված ելույթ: Լինել միասնական բոլոր հարցերում: Որոշման մեջ ինչպես տեսնում ենք, խոսք չկար Անիի մասին: Չկար նաև մի այնպիսի կետ կամ հոդված, որը Հայաստանի օգտին կլիներ: Նիստի ավարտից հետո Ալ. Մյասնիկյանը Մռավյանին և Լուկաշինին տեղեկացնում էր նիստում ընդունված որոշման մասին, ավելացնելով, որ<< Ժամանակն է կազմել պատվիրակություն Թիֆլիս ուղարկելու համար>>: Այսպիսով Հայաստանի և Անդրկովկասի մյուս հանրապետությունների ներկայացուցիչները պատրաստ էին ուղևորվել դեպի Կարս: Ռուսաստանի օգնությունը թուրքերին և դրա արդյունքում Սակարիայում թուրքերի տարած հաղթանակը դիվանագիտական հող դարձավ, որ Թուրքերը Կարսի կոնֆերանսում ներկայանան իբրև հաղթող կողմ, որը ոչ միայն ամբողջ Արևմտյան այլև Արևելյան Հայաստանի որոշ գավառներ էր բռնագրավել, համարելով իր արարքը «օրինական» : Կոնֆերանսի բացման նախօրեին 1921թ. սեպտեմբերի 22-ին Կարսում տեղի ունեցավ Մոսկվայի պայմանագրի վավերագրերի փոխանակություններ` Քյազիմ Կարաբեքիր փաշայի և Ռուսաստանի կողմից Կենտգործկոմի անդամ Կուզնեցովի միջև: Այսպիսով շատ երկար ձգձգումից հետո վերջապես գումարվեց այդքան սպասված Կարսի կոնֆերանսը:
ԳԼՈՒԽ ԵՐԿՐՈՐԴ.
Տարածքային խնդիրները Կարսի թուրք-անդրկովկասյան կոնֆերանսում
Կարսի կոնֆերանսի աշխատանքները սկսվեցին 1921թ. սեպտեմբերի 26-ին: Կողմերը նշանակեցին իրենց լիազոր ներկայացուցիչներին: ՀՍՍՀ-յան կառավարությունը ներկայացնելու էին Արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսար Ասքանազ Մռավյանը և Ներքին գործերի ժողկոմ Պողոս Մակինցյանը, Ադրբեջանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետությունը ներկայացնում էին Պետական վերահսկողության ժողկոմ Բեհբուդ-Շահթախթանսկին, Վրաստանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետությունը՝ Ռազմական և Ծովային գործերի ժողկոմ Շալվա Էլիավան, Արտաքին գործերի ժողկոմ և ֆինանսների ժողովրդական կոմիսար Ալեքսանդր Սվանիձեն, Թուրքիայի ներկայացուցիչներն էին Արևելյան ռազմաճակատի հրամանատար Քյազիմ Կարաբեքիր փաշան, Ազգային Մեծ Ժողովի դեպուտատ Վելի բեյը, Հանրային աշխատանքների պետական քարտուղարի նախկին օգնական Մուխթար բեյը, Ադրբեջանում Թուրքիայի լիազոր ներկայացուցիչ Մեհմուդ Շևքեթ բեյը, Ռուսաստանի Սոցիալիստական Ֆեդերատիվ Սովետական Հանրապետությունը ներկայացնում էին Լատվիայում լիազոր ներկայացուցիչ Յակով Գանեցկին : Բացման արարողությանը ներկա էին Կարսի ռուսական ադրբեջանական և հայկական հյուպատոսները և այլ բարձրաստիճան անձնավորություններ: Սովետական Ռուսաստանի ներկայացուցիչը ողջունելով թուրք և անդրկովկասյան ժողովուրդների պատվիրակներին՝ հայտարարեց. «Դուք այստեղ եք եկել խաղաղության բարեկամական դաշինք կնքելու և դրանով մեկ անգամ ևս աշխարհին ապացուցելու, որ անդրկովկասյան հանրապետությունների ժողովուրդները և հերոսական թուրք ժողովուրդը որոշել են ապրել եղբայրության, խաղաղության և բարեկամության մեջ»: Անդրադառնալով հայ-թուրքական հարաբերություններին, ասաց. «Այստեղ կիրագործվի նաև ուրիշ մեծ գործ: Փառապանծ թուրք և հայ ժողովուրդները գործով ապացուցեցին ոխջ աշխարհին, որ թշնամությունը մեկընդմիշտ նրանց միջև դեն է նետված: Երկու ժողովուրդները մոտենում են միմյանց եղբայրական ջերմագին սիրով»: Նրա ելույթից հետո Հայաստանի ներկայացուցիչ Ասքանազ Մռավյանը ասաց. «Մենք այստեղ թշնամական ձգտումներով չենք եկել, մտադրություն չունենք այժմ բարձրացնելու այն վիճելի հարցերը, որոնք մեզ ժառանգություն են մնացել ազգայնական և բուրժուական կառավարություններից, անիծված հարցեր, որոնք բարդություններ են առաջացրել : Առաջին ժողովը նախագահեց Թուրքիայի ներկայացուցիչ Քյազիմ Կարաբեքիրը: Առաջին նիստին թուրք պատվիրակությունը պնդեց 1.դաշնագրությունները կնքել Անդրկովկասյան 3 հանրապետությունների հետ առանձին առանձին պայմանագրերով, 2. Նիստերի արձանագրությունները կատարել ֆրանսերեն լեզվով: Անդրկովկասյան պատվիրակությունները ընդունեցին միայն առաջին առաջարկը և մերժեցին երկրորդ առաջարկը: Յակով Գանեցկին նշում էր, որ անդրկովկասյան հանրապետությունները գտնվում են իրար հետ սերտ կապերով կապված տնտեսական, քաղաքական և զինվորական հողի վրա:Օրջոնիկիձեն գրում էր այդ օրերի մասին, որ թուրքերն ձգտում էին սեպարատ հաշտություն կնքել Ադրբեջանի հետ, որպեսզի կարողանան ազատ լինել Հայաստանի նկատմամբ: Սովետական Ադրբեջանը անմիջապես հասկացրեց թուրքերին, որ իրենք պահանջում են թուրքերից վարել վարել համատեղ բանակցություններ Անդրկովկասի բոլոր հանրապետությունների հետ և կնքել միասնական հաշտության պայմանագիր: Սակայն թուրքական պատվիրակության ղեկավարը հայտնեց, որ իրենք միասնական պայմանագիր կնքելու իրավունք չունեն և ստիպված են սպասել Անկարայի հրահանգին : Կոնֆերանսի երկրորդ նիստի ժամանակ, սեպտեմբերի 27-ին փաստական ղեկավարը Յ. Գանեցկին էր: Նիստում ընդունվեց այս ձևակերպումը. «Հայաստանի սահմանների մեջ ներառել Անի քաղաքի ավերակները»: Հայաստանի պատվիրակության առաջարկված դրույթի համաձայն Անիի ավերակները` մի քանի գյուղերով (Ճալա, Արազի, Ալաջա, Ենիքեյոյ, Բակնա) մտնում էին Հայաստանի սահմանների մեջ: Թուրքերը առաջարկել էին զբաղվել նաև Սարպ, Սարաուր և Քավթառեթի գյուղերի հարցերով : Կարաբեքիր փաշայի կողմից արված առաջարկությունները ընդունվեցին 1. Մոսկվայի դաշնագրի անփոփոխ ընդունումը, հակառակ դեպքում դադարեցնել խորհրդաժողովի աշխատանքները: 2. Մանր և զուտ տեղային նշանակություն ունեցող սահմանային հարցերի համար կազմել հանձնաժողովներ: Անդրկովկասյան հանրապետությունների սահմանագծման միացյալ հանձնաժողովը բաղկացած էր հետևյալ անձանցից. Բ. Կուզնեցով, Ն. Գեդևանով, Վլ. Թամբուչին, Պ. Ինգորոկվա և նրա թարգմանիչը: Թուրքիայից մտնում էին Վեյսալ բեյը, Թալեաթ բեյը և Ահմեդ բեյը: Այս հանձնաժողովը իր հերթին բաժանվում էր 2 ենթահանձնաժողովների` թուրք-հայկական և թուրք-վրացական սահմանների ճշգրտման համար: Հանձնաժողովի I նիստում որոշվեց քննության առնել անդրկովկասյան հանրապետությունների և Թուրքիայի միջև եղած ընդհանուր սահմանը: Հանձնաժողովի նախագահ Կուզնեցովը հաստատում էր, որ Մոսկվայի պայմանագրով որոշված սահմանագիծը ընդունված է հիմք և ոչ մի կետ փոփոխության ենթակա չէ: Այլ էր Անիի շրջանի և Կողբի հարցը, որը Վեյսալ բեյը համարում էր տնտեսական : Եթե Մոսկվայի կոնֆերանսում հարցը քննարկվել էր արևմուտքից արևելք, ապա այս դեպքում հակառակն էր. Արևելքից արևմուտք : Կուզնեցովը ներկայացնում էր այդ սահմանագիծը այսպես. թուրք-անդրկովկասյան սահմանը սկիզբ է առնում Ղարասուն Արաքս թափվելու տեղից և հասնումէ Կարակալայի կամուրջը: Սահմանի 2-րդ հատվածը. Արփաչայ գետը Արաքս թափվելու տեղից մինչև Անի քաղաքի ավերակները: Թուրքական կողմը գոնե Անին Հայաստանին վերադարձնելուն համաձայն էր: Սակայն այստեղ նուրբ խնդիր էր առաջանում, կապված այն բանի հետ, որ Մոսկվայի պայմանագրով Անին նշված է եղել որպես թուրքական հատված, իսկ այժմ ստացվում էր, որ անցնելու էր Հայաստանին: Միակ ելքը Հայաստանի համար Անիի պատմամշակութային նշանակության փաստը առաջ բերելը կլիներ: Թուրքական պատվիրակությունը առաջարկում էր Անիի հետ կապված առանձին հոդված պայմանագրում: Կարաբեքիրը չէր ցանկանում, որ Անիի հարցը տեղ գտներ I գլխում, այլ` II գլխում` հավելվածում , որպես առանձին կետ: Այս խառնաշփոթության պատճառով հետձգվեց Անիի հարցի քննարկումը մինչև Անկարայից պատասխանի ստացումը : Կոնֆերանսի 3-րդ նիստը տեղի ունեցավ սեպտեմբերի 28-ին Կարաբեքիրը հայտնեց, որ Անկարայից ստացված պատասխանի համաձայն պատվիրակությունը մնում է իր նախկին տեսակետին`պայմանագրերը կնքել յուրաքանչյուր հանրապետության հետ առանձին առանձին: Որպես պատճառաբանություն Կարաբեքիրը նշում էր այն փաստը, որ Մոսկվայի ռուս-թուրքական պայմանագրում չի ասված այն մասին, որ անդրկովկասյան հանրապետությունների հետ միասնական պայմանագիր պիտի ստորագրվի: Նրան առարկեցին, որ Մոսկվայի պայմանագրի պայմանագրի կնքումից հետո ստեղծված իրադրությունը անհնարին է դարփնում սեպարատ պայմանագրերի կնքումը: Սեպտեմբերի 30-ին կայացավ կոնֆերանսի 4-րդ նիստը: Թուրքական պատվիրակությունը հայտնեց , որ մի պայմանով պայմանագիր կկնքեն, եթե դաշնագրում առանձին բաժանված լինեն Ադրբեջանի, Վրաստանի և Հայաստանի վերաբերող խնդիրները : Այս նիստը զբաղվեց պայմանագրի ձևի լուծմամբ: Գանեցկին շարունակ այն փաստն էր առաջ բերում, որ անդրկովկասյան հանրապետությունների ժողովուրդները միասնական, ամուր և եղբայրական բարեկամության դաշինք են կնքում թուրքերի հետ : 4-րդ նիստից հետո տեղի են ունեցել այլ ոչ պաշտոնական 9 նիստեր, որոնց ընթացքում մշակվել են դաշնագրի հոդվածները: Թուրքերը չէին ցանկանում հրաժարվել Անիի և Կողբի նկատմամբ իրենց պահանջներից: Գանեցկին նշում էր, որ թուրքերի վարքն այնպիսին է, որ քեզ հարց ես տալիս «ինչու՞ մենք նրանց համար զոհաբերություն արեցինք» : Այսպիսով ինչպես նկատեցինք կոնֆերանսի նիստերի արձանագրությունների , նամակագրությունների և այլ նյութերի ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ հիմնական գործող դեմքերը եղել են Ք. Կարաբեքիրը և Յ. Գանեցկին : Հինգերորդ ոչ պաշտոնական նիստումտեղի ունեցավ դաշնագրի հոդվածների ընթերցումը: Եվ անդրկովկասյան հանրապետությունների և թուրքերի պատվւրակությունների պաշտոնական հայտարարությունները արձանագրվում էին քարտուղարների կողմից: Դրանք վերաբերում էին Անիին և Կողբին, որոնց շուրջ համաձայնություն ձեռք չբերվեց: Մասնավորապես թուրքերը մերժեցին Անին Հայաստանին անցնելու հայերի պահանջը, նշելով , թե Անին Ախուրյանի եզերքին է գտնվում և հայերին տալով Մոսկվայի դաշնագրի խախտում կնշանակի: Քյազիմ Կարաբեքիրը իր մերժումը հենց Մոսկվայի պայմանագրի խախտումով էր բացատրում : Յ. Գանեցկին Կողբը Հայաստանին վերադարձնելը բացատրում էր Կովկասի ժողովրդին աղով ապահովելու կարևոր աղբյուր լինելու հանգամանքով: Մռավյանը հեռագրել էր Ալ. Մյասնիկյանին, որ թուրքերը ցուցաբերում են խիստ անհաշտվողականություն, հրաժարվում են զիջել Անիի ավերակները, մերժում են Կողբի կոնցեսիան, համառում են ներման հարցում, ու չեն ուզում վերադարձնել Ալեքսանդրապոլի դեպոյի ունեցվածքը : Սահմանային մյուս հարցերի քննարկման ընթացքում թուրքական պատվիրակությունը առաջարկեց. «Սահմանը որոշելիս առաջնորդվել ոչ թե գյուղերով կամ այլ բաներով, այլ բնական սահմաններով՝ գետերով, ջրբաժաններով» : Եթե տարածքի սահմանագիծը բնական սահմաններով չի անցնում, պետք էր հաշվի առնել բնակավայրի տնտեսական, ազգագրական վիճակը: Սովետական պատվիրակությունը ելնում էր պատմական, տնտեսական, ազգագրական նախադրյալներից՝ որևէ տեղամասի պատկանելիությունը որոշելիս: Խնդիր եղավ կապված վրացական Սարպ գյուղի հետ: Քարտեզի վրա Սարպ գյուղից հարավ գտնվող ժայռից բացի այլ բնական սահման նշված չէր: Հետևաբար այն համարվում էր, որպես սահմանագիծ, սակայն Ք. Կարաբեքիրը համաձայն չէր և նշում էր, որ գյուղի միջով գետ է անցնում և հնարավոր էր, որ դա լիներ բնական սահմանը: Անխոս կողմերը առարկեցին, հավաստիացնելով , որ քարտեեզի վրա այդ գետը նշված չի եղել: Թուրքական պատվիրակության առաջարկով այս և նմանատիպ հարցեր քննարկելու համար կազմել խառը հանձնաժողով : Հայաստանի հետ կապված խնդիրների շարքում էր նաև Հայաստանի և Նախիջևանի միջև եռանկյունի գոտու հատվածում սահմանի ճշտման հարցը: Պարզ էր, որ թուրքերը բոլոր հարցերը լուծելիս կառչում էր Մոսկվայի պայմանագրից: Կարաբեքիրը ընդունեց այն, որ արդեն լուծված է Հայաստանի հետ Նախիջևանի սահմանի հարցը: Այդ կապակցությամբ Գանեցկին ասում էր, որ 2 անդրկովկասյան հանրապետությունները Նախիջևանի հարցը լուծել են և հենց այստեղ կարելի էր ավարտված համարել, եթե իհարկե թուրքական պատվիրակությունը համաձայներ: Կարաբեքիրի պատասխանը չուշացավ. « թուրք պատվիրակությունը ընդունում է Ադրբեջանի և Հայաստանի հաստատած սահմանը»: Կարսի կոնֆերանսում Նախիջևանի հարցը կողմերին առանձնապես չի հետաքրքրել: Այս քննարկումների ընթացքում Մռավյանը հեռագրեր էր հասցեագրել Մյասնիկյանին, որոնցում նշված էր այն, որ թուրքերը համառում են Բաթումի հարցում և Նախիջևանի նկատմամբ էլ ցուցաբերեցին մեծ հետաքրքրություն: Գանեցկին Չիչերինին հոկտեմբերի 3-ին հեռագիր էր հասցեագրել, որից իմանում ենք , որ թուրքերին հետաքրքրում էր Նախիջևանի ինքնավարության հարցը : Այս մասին կնշենք ավելի ուշ, հոդվածներին անդրադառնալիս : Չմոռանանք նշել, որ Բաթումի հարցով ավելի շատ էին թուրքերը հետաքրքրված, որի մասին առանձին հոդվածով նշված էր, որ Վրաստանից պահանջվում է ապահովել Բաթումի մարզի համար «լայն տեղական ինքնավարություն» : Այդ հարցերից զատ թուրքերը անհաշտ դիրք էին բռնել նաև գաղթականների վերաբնակեցման և պատերազմական մասնակիցներին համաներում շնորհելու հարցում: Սրա մասին էր վկայում Գանեցկու հոկ. 5-ին Չիչերինին հեռագրածը, որտեղ հստակ ասված էր, որ չի կարգավորվել գաղթականների մասին 15-րդ հոդվածը: Հայտնի է, որ որոշ փոփոխություններով ընդունվեց ամնիստիայի վերաբերյալ հոդվածը: Գանեցկու հոկտեմբերի 2-ի հեռագրից տեղեկանում ենք, որ թուրքերը նիստերի քննարկումների ժամանակ առաջ են քաշել անհեթեթ պահանջներ, ինչպիսին է Անդրկովկասում հեղափոխության ժամանակ թուրքերին հասցված վնասների փոխհատուցումը: Այլ պահանջ էր Անդրկովկասի սահմանների վերաբնակեցման մասին թուրքական պատվիրակության առաջարկությունը, որը նույնպես մերժվեց: Տնտեսական հարցերի քննարկման ժամանակ թուրքական պատվիրակությունը ցանկություն հայտնեց, որ նախ և առաջ պետք է լուծվեն Բաթումի, տրանզիտի և նավթի խնդիրները: Բաթումի շուրջ քննարկումները անգամ վերջին նիստերին էլ քննարկվում էին: Այդ օրերը հիշելով Գանեցկին գրում էր, որ շատ դժվար է եղել համաձայնության գալ թուրքերի հետ, ովքեր անսովոր կերպով ձգձգում էին կոնֆերանսի գումարումը: Հոկտեմբերի 8-ի նիստում կողմերը փոխհամաձայնության եկան Բաթումի նավահանգստից օգտվելու նախագծի շուրջ: Հոկ. 10-ի նիստում հայտարարվեց, որ Թուրքիայի կողմից Բաթումի նավահանգստից օգտվելու համար կետը մտցվում է նիստերի արձանագրության մեջ : Սովետական պատվիրակությունները մերժեցին Թուրքիայի հետևյալ պահանջը . Ադրբեջանին պարտավորեցնել նավթ մատակարարել Թուրքիային : Քննարկվում էր նաև թուրքերի Ալեքսանդրապոլի կողոպտված գույքի վերադարձման հարցը, որի պահանջը հայերն էին դրել: Թուրքերը կրկին փորձում էին մանևրել. Հարցը առանձին կարող են լուծել իրենց բարեկամ հայերի հետ, մինչդեռ հայերը պնդում էին այն մտցնել պայմանագրում այդ կետը: Հայտնվելով անհարմար վիճակում, թուրքերը հայտարարեցին, որ Մոսկվայի պայմանագրում դրա մասին չկա որևէ կետ: Խորհրդային պատվիրակությունները իրենց հերթին «սպառնոււմ էին», որ կհրաժարվեն Բաթումի մասին դեկլարացիայից: Այդ վեճերից հետո թուրքական պատվիրակությունը դիմեց հերթական խորամանկության. Օգնություն տրամադրեց Հայաստանին : Օգնությունը ընդունվեց, սակայն Ալեքսանդրապոլի հարցը փակելը՝ ոչ, և քննարկման առարկա էր մինչև հոկտեմբերի 10-ի նիստը:
Այն Մոսկվայինի գործնական կրկնությունն էր, այս անգամ` Թուրքիայի և Անդրկովկասյան հանրապետությունների միջև: Ինչպես խոստովանել է Խորհրդային Ռուսաստանի լիազոր ներկայացուցիչ, Կարսի խորհրդաժողովի մասնակից Յա. Գանեցկին, «Կոնֆերանսի ընթացքը կանխորոշված էր դեռ Մոսկվայի կոնֆերանսում»: Այդ իսկ պատճառով պատմագիտական առումով քննել ու գնահատել Մոսկվայի պայմանագիրը, ըստ էության, նշանակում է գնահատել նաև Կարսի պայմանագիրը : Այսպիսով հոկտեմբերի 13-ին ժամը 12-ին, գումարվեց կոնֆերանսի վերջին նիստը: Կոնֆերանսի օրակարգում դրված հարցերը սպառվել էին: Նիստի նպատակը պայմանագրերի ստորագրումն էր: Նիստը բացել է գանեցկին, ով առաջարկեց ստորագրել «եղբայրության և բարեկամության» մասին պայմանագիրը: Ստորագրությունը կատարվել է հանդիսավոր պայմաններում: Պատվիրակություններից բացի ներկա էին քաղաքային և զինվորական իշխանությունների ներկայացուցիչները: Պայմանագրի ֆրանսերեն տարբերակը ընթերցելուց հետո ստորագրվեցին նիստերի արձանագրությունները: Դրանից հետո եղավ պայմանագրի ստորագրությունը: Ստորագրման պահին Կարսի բերդից հրանոթային 4 համազարկ արձարվեց և թուրքական նվագախումբը կատարեց Թուրքիայի պետական հիմնը : Ստորագրումը եղավ այբբենական կարգով: Հայաստանի կոմից մասնակցել են ստորագրմանը Արտաքին գործերի ժողկով Ա. Մռավյանը, Ներքին գործժողկոմ Պողոս Մակինցյանը, Ադրբեջանի կողմից ստորագրել են պետական վերահսկողության ժողկոմ Բ. Շահթախթինսկին, Վրաստանի կողմից ռազմական և ծովային գործերի ժողկոմ Շալվա Էլիավան, արտաքին գործերի ժողկոմ, ֆինանսների ժողովրդական կոմիսար Ալ. Սվանիձեն, Թուրքիայի կողմից Արևելյան ռազմաճակատի հրամանատար Ք. Կարաբեքիր փաշան, Ազգային մեծ ժողովում Բուրդուրի դեպուտատ Վելի բեյը, Հանրային աշխատանքների պետական քարտուղարի նախկին օգնական Մուհթար բեյը, Ադրբեջանում Թուրքիայի լիազոր ներկայացուցիչ Մեհմուդ Շևքեթ բեյը, Ռուսաստանի կողմից ստորագրել է Լատվիայում լիազոր ներկայացուցիչ Գանեցկին : Պայմանագիրը բաղկացած է նախաբանից, 20 հոդվածից, 3 հավելվածից: Այս բոլոր մասնակիցները լիազորագրերը փոխանակելով, համաձայնվեցին ներքոհիշյալի շուրջ.
Պայմանագրի ստորագրման վայրը
Հոդված 1) Թուրքիայի ազգային մեծ ժողովի կառավարությունը և Հայաստանի, Վրաստանի, Ադրբեջանի Սոցիալիստական Սովետական հանրապետությունների կառավարությունները առ ոչինչ և անարժեք են համարում պետությունների միջև կնքված դաշնագրերը, որոնք կնքվել են սրանից առաջ պայմանավորվող կողմերի տերիտորիաներում սուվերենություն իրագործող կառավարությունների միջև: Հոդվածով նաև չեղյալ են հայտարարվում անդրկովկասյան հանրապետությունների և որևէ երրոր պետությամ միջև կնքված պայմանագրերը:
Հոդվածը չէր տարածվում 1921թ. մարտի 16-ի Մոսկվայի դաշնագրի վրա :
Հոդված 2) Պայմանագրի կողմերը համաձայնում են չճանաչել ոչ մի պայմանագիր կամ միջազգային որևէ այլ ակտ, որը կարող է պարտադրվել կողմերից մեկին ուժի միջոցով: Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի սոց. սովետական Հանրապետությունների կառավարությունները պարտավորվում էին չճանաչել որևէ միջազգային ակտ, որն առնչություն ուներ Թուրքիայի հետ և ճանաչված չէր Թուրքիայի Ազգային կառավարության կողմից: Իր հերթին Ազգային Մեծ Ժողովը համաձայնում էր չճանաչել որևէ միջազգային ակտ, որը չէր ճանաչվել պայմանագրի մասնակից կառավարությունների կողմից: Անդրկովկասյան հանրապետությունները միաժամանակ ճանաչեցին թուրքական «Ազգային ուխտը»:
Հոդված 3) Վերացվում էր կապիտուլյացիաների ռեժիմը, որը անհամատեղելի էր ամեն մի երկրի ազատ ազգային զարգացման, ինչպես և նրա սուվերեն իրավունքների լրիվ իրագործման հետ :
Հոդված 4) Թուրքիայի հյուսիսարևելյան սահմանը որոշվում էր այն գծով, որը սկսվում էր Սև սովի եզերքին հարակից Սարպ գյուղից, շարունակվում էր Խեդիս-մթա սարի վրայով, Շավշետ սարի ջրբաժան գծի երկայնքով – Կաննի Դաղ սարը, հետո առաջանում էր Արդահանի և Կարսի սանջակների հին հյուսիսային վարչական սահմանագծերի Արփաչայի և Արաքս գետերի հոսանքով մինչև ստորին Գարա(Կարա) սուի գետաբերանը: Սահմանագծի մանրամասն որոշումն ու սահմանանշանների տեղադրումը կատարելու էր սահամանային խառը հանձնաժողովը:
Հոդված 5) Թուրքական կառավարությունը և Հայաստանի, Ադրբեջանի կառավարությունները համաձայնվում են, որ Նախիջևանի մարզը կազմում է ինքնավար տարածք Ադրբեջանի հովանավորության տակ : Մոսկվայի պայմանագրով Թուրքիան և Ռուսաստանը համաձայնեցին, որ Նախիջևանի երկրամասը դրվի Ադրբեջանի հովանավորության տակ «պայմանով, որ Ադրբեջանը այդ հովանավորությունը չի զիջի ոչ մի 3-րդ պետության», այսինքն ՝ Հայաստանին, սրանից պարզ էր դառնում, որ Ադրբեջանը չպետք է տեղ գտներ Հայաստանի և Թուրքիայի կողքին կապված Նախիջևանի ինքնավարությունը ճանաչելու հետ: Դա իհարկե արված էր Նախիջևանի նկատմամբ Ադրբեջանի իրավունքը ամրապնդելու համար: Հայտնի է, որ հոկտեմբերի 15-ին Շահթախթինսկին Մռավյանի և Մակինցյանի հետ հավաստիացրեց, որ կոնֆերանսի արդյունքերը բարենպսատ են երկու կողմերի համար :
Հոդված 6) Թուրքիան Բաթում քաղաքի և մարզի նկատմամբ սուվերենության իրավունքը զիջում էր Վրաստանին՝ պայմանով, որ տեղական բնակչությունը օգտվի լայն ինքնավարությունից, իսկ Թուրքիային իրավունք վերապահվի օգտվել Բաթումի նավահանգստից առանց դրա համար հատուկ տուրք վճարելու:
Հոդված 7) Թուրքիան և Վրաստանը պարտավորվում էին դյուրացնել սահմանամերձ գոտու բնակիչների սահմանի անցումը, պայմանով, որ կպահպանվեն մաքսային, ոստիկանական և սանիտարակ կանոնները :
Հոդված 8) Վրաստանը և Թուրքիան համաձայնվեին իրենց սահմանամերձ վայրերի բնակիչներին տալ սովորական արոտավայրերից օգտվելու իրավունք: Նմանատիպ հոդված Մոսկվայի պայմանագրում չկար:
Հոդված 9) Թուրքիան և Վրաստանը հայտարարում էին, որ Սև ծովի և նեղուցների միջազգային ստատուտի հաստատումը պիտի հանձնվի սևծովյան տերությունների կոնֆերանսին առանց Թուրքիայի սուվերենությանը և մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսի անվտանգությանը վնասելու :
Հոդված 10) Այս հոդվածը համընկնում էր Մոսկվայինի հոդված 8-ին: Պայմանավորվող կողմերը համաձայնում են արգելել այն կազմակերպությունների կամ խմբակցությունների առաջացումն իրենց տարածքում, որոնք մյուս երկրի կամ նրա տերիտորիայի կառավարության դերը ստանձնելու հավակնություն, և թույլ չտալ այնպիսի խմբակցությունների գոյությունը, որոնց նպատակն է պայքարել մյուս պետության դեմ: «Թուրքական հողամաս » արտահայտությունը, ինչպես հիշատատված է այս դաշնագրում, վերաբերում է Թուրքիայի Ազգային ժողովի կառավարության զինվորական և քաղաքացիական անմիջական կառավարման ներքո գտնվող տերիտորիային:
Հոդված 11) Այս հոդվածը համընկնում էր Մոսկվայի պայմանագրի 10-րդ հոդվածին: Դաշնագրի երկու կողմերի քաղաքացիները, ովքեր գտնվում էին մյուս պետության տարածքում, ենթակա են հյուրընկալող պետության օրենքներին, բացի ազգային պաշտպանության պարտավորությունների, որոնցից ազատվում են: Երկու կողմերի քաղաքացիների ընտանեկան իրավունքի, ժառանգության իրավունքի և գործունակությանը վերաբերող բոլոր հարցերը որոշվում էին հատուկ համաձայնությամբ:
Հոդված 12) Դաշնագրի կողմերը համաձայնվում էին կիրառել առավել բարենպաստման սկզբունքը կողմերի քաղաքացիների համար, ովքեր բնակվում էին մյուս կողմի տերիտորիայում: Այս հոդվածը չի վերաբերում այն իրավունքներին, որոնք փոխադարձաբար շնորհվել էին դաշնակից սովետական հանրապետությունների քաղաքացիներին, նաև այն իրավունքներին, որոնք Թուրքիան շնորհել էր դաշնակից մուսուլման երկրների քաղաքացիներին:
Հոդված 13) Բոլոր բնակիչները այն հողամասերում, որոնք մինչև 1918թ-ը կազմում էին Ռուսաստանի մասը և այժմ Թուրքական գերիշխանության տակ են, ըստ Կարսի դաշնագրի, իրավունք ունեին , կամ եթե ցանակնում էին, դուրս գալ թուրքական քաղաքացիությունից, հեռանալ ազատորեն Թուրքիայից և սեփական գույքը, ունեցվածքը , իրերը իրենց հետ վերցնել: Նույն ձևով, բոլոր բնակիչնենրը այն հողամասերի , որոնց վրա Թուրքիայի սուվերենությունը հանձնված է Վրաստանին, իրավունք ունեին կամ եթե ցանկանում էին , լքել վրացական հողամասը, և իրենց հետ տանել ունեցվածքը, իրերը, գույքը: Հոդվածում հիշատակվող բնակիչները, նշված տերիտորիաներից հեռանալու իրենց ցանկության մասին պատշաճ ձևով հայտարարելու դեպքում, ստանում էին զինապարտությունից մեկամսյա ազատվելու իրավունք:
Հոդված 14) Պայմանավորվող կողմերը, սույն դաշնագրի ստորագրման օրից հաշված 6 ամսվա ժամանակահատվածում պարտավորվում էին կնքել 1918-1920թթ. Պատերազմների հետևանքով գաղթականներին հատուկ համաձայնագրեր:
Հոդված 15) Դաշնագրի կողմերից յուրաքանչյուրը պարտավորվում էր պայմանագրի ստորագրումից հետո հայտարարել մյուս կողմի քաղաքացիների լիակատար ներում այն հանցանքների համար, որոնք հանդիսանում են Կովկասյան ռազմաճակատում տեղի ունեցած պատերազմական գործողությունների արդյունք:
Հոդված 16) Դաշնագրի կողմերը համաձայնում էին այս պայմանագրի ստորագրման օրից 2 ամսվա ընթացքում վերադարձնել կողմերի տերիտորիաներում գտնվող նախկին ռազմագերիներին և քաղաքացիական գերիներին:
Հոդված 17) Համապատասխանում էր Մոսկվայի պայմանագրի հոդված 9-ին: Երկու կողմերի միջև հաղորդակցությունը ապահովելու համար, դաշնագրի կոմերը փոխադարձ համաձայնությամբ ձեռնարկում են գործադրել բոլոր միջոցները պահպանելու և զարգացնելու համար երկաթուղային, հեռագրական և հաղորդակցության մյուս միջոցները նաև ապահովելու համար երկու երկրների միջև անձանց և ապրանքների ազատ շարժումը:
Հոդված 18) Դաշնագրի երկրների միջև առուծախի հարաբերություններ հաստատելու և բոլոր տնտեսական, ֆինանսական, և այլ էական խնդիրներ կանոնավորելու՝ բարեկամական հարաբերությունները ամրապնդելու նպատակով, այս դաշնագրի ստորագրությունից անմիջապես հետո , Թիֆլիսում պիտի կազմվեր հանձնաժողով՝ շահագրգռված երկրների ներկայացուցիչներից:
Հոդված 19) Պայմանագրի կողմերը դրա ստորագրումից հետո 3 ամսվա ընթացքում ձեռնարկում են կնքե լ հյուպատոսական կոնվենցիաներ:
Հոդված 20) Թուրքիայի, Հայաստանի, Ադրբեջանի և Վրաստանի կառավարությունների միջև կնքված պայմանագիրը ենթակա է վավերացման: Վավերացումները պետք է փոխանակվեն Երևանում: Դաշնագիրը ուժի մեջ էր մտնում վավերացումները փոխանակելուց հետո, բացի 6, 14, 15, 16, 18 և 19 հոդվածներից, որոնք ուժի մեջ էին մտնում ստորագրումից անմիջապես հետո:
Ներկայացուցիչները ստորագրեցին և հաստատեցին իրենց կնիքներով: Պատրաստվեց 5 օրինակով, Կարսում, 1921թ.-ի հոկտեմբերի 13-ին :
Ինչպես նշեցինք նաև կային 3 հավելվածներ.
Հավելված 1. Թուրքիայի հյուսիսարևելյան սահմանագիծը լինելու էր հետևյալ կերպ-Սև ծովի եզերքը՝ Սարպ գյուղը, Գարա Շալվար սարը, գետերի հովիտի գծով մինչև Մարադիդի գյուղի հյուսիսը՝ Ճորոխի մոտ, հետո շարունակվում էր դեպի հյուսիս մինչև Սաբուր գյուղը, Խեդիս Մթա սար, Քվա Քիբե սար, Քավթարեթի գյուղը, Մացիպնա սարի հողաշերտը, Հերատ Քեսուն սարը հետևելով Կորդա սարի ջրաբաշխ գծին, հասնելով՝ Խրեբեթ Խավչէթսկի լեռնաշղթայիարևմտյան մասը՝ նախկին Արդվին գավառի նախկին վարչական սահմանը, հետո շարունակելով Սարի չայ սարը, Կվիրալսկի կիրճով հասնում է Կաննի Դաղ սար՝ Արդահանի նախկին վարչական սահմանը, սրանից հետո դառնալով հյուսիս Թիլիլ սարը, Արդահանով հասնելով Պոչկով Չայ գետը մինչև Բադելլա գյուղի հյուսիս, հետևելով գետի հարավային կողմին ՝ մինչև Չանչախ գյուղը հասնում էր Արևելյան Բաչի սարը, և շարունակում էր Քելլե Թափս և Գարման սարերից հասնում էր Կորսիս- Սերի սարը, դրանից հետո Կարզումետ Չոյ գետով հասնում էր Կուր գետը և հասնում էր Գարա Օղլի սարը, հետո Խաղապի լիճը բաժանելով երկու մասի հասնելով բարձունքը, Գեկ Դաղ, Ուչ Թափալար սարերը, որտեղ ավարտվում էր Վրաստանի սահմանը: Սկսվում էր Հայաստանի սահմանը. Թայա Գալա կատարը, որտեղ հեռանում է նախկին Արդահանի գավառի սահմանից և անցնում է Մեծ-Ախ-Բաբա լեռներով, հետո հասնում է արևելք, մոտենում Կիզիլ-Դաշ սարին-Նոր-Կիզիլ դաշ գյուղը, հասանում է Նոր Կիզիլ-դաշի ոլորանին, հասնում է Ջմուշբու Չայ գետին՝ Դելավեր գյուղերի արևելք, Գմլի, Թիխնիս , Վարդանլի և ԲաշՇորագյոլ գյուղերի մոտ , և նույն գյուղերով հասնում է Արփաչայ գետը, այնտեղից էլ հասնում է Արաքսին, Արաքսով հասնում Ուրմիա գյուղը, որտեղ վերջանում է Հայաստանի սահմանը: Սկսվում է Ադրբեջանի սահմանը. Գիծը հասնում է Արաքսով մինչև ստորին Գարա Սուի միացման կետը , որտեղ ավարտվում է Ադրբեջանի սահմանը :
Նշենք որ, հավելված 1-ի Բ կետում հստակեցված էր Նախիջևանի տարածքը. Գյուղ Ուրմիա- Արազդայան կայարան- Դաշ Բուրու սար- Բահարսղ սար- Քյոմուրլու դաղ – Սայաթ դաղ- Գուրդգուլաղ գյուղ, Գամեսուր դաղ սար- Կյուկի լեռ և Նախիջևանյան գավառի նախկին արևելյան վարչական սահմանը :
Հավելված 2. Հաշվի առնելով, որ սահմանագիծը ընթանում է Արփա չայ և Արաքս գետերի հոսանքով,Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարությունը պարտավորվում է հեռացնել եզերապահականոցների գիծը Ալեքսանդրապոլ- Երևան երկաթուղագծից միայն 8 վերստ հեռավորության վրա ՝ Արփա չայի շրջանում, իսկ Արաքսի շրջանում նշված երկաթուղագծից 4 վերստ հեռավորության վրա: Հիշյալ շրջանակները սահմանափակող գծերը ցույց են տրված. Արփա չայի շրջանի համար Ա –ի և Բ-ի մեջ՝ պարբերություն 1-ում, իսկ Արաքսի շրջանակի համար՝ պարբերություն 2-ի մեջ:
1.Արփաչայի շրջանակ
Ա. Վարդանլիից դեպի հարավ-արևելք , Ուզուն Քիլիսից դեպի արևելք Կարմիր վանքից դեպի արևելք-Ուչ- թափա Արա- օղլուց դեպի արևելք, Անիից դեպի արևելք- հասնում է Արփա-չային Ենիքեյից դեպի արևմուտք ընկած վայրում:
Բ. 5019 բարձունքից - արևելք հեռանում է Արփա չայից դեպի 5481 բարձունքը- Կըզըլ կուլից դեպի արևելք , 4,5 վերստ հեռավորության վրա ընկած կետը- Բոջալիից դեպի արևելք 2 վերստ հեռավորության վրա ընկած կետը- Դիգռ չայ գետը , որը հասնում է Դուզ- Քեչուտ գյուղը, Ղարաբաղով հասնում է Արփա չային:
2.Արաքսի գոտի
Ուղիղ գիծ Խարաբա- Ալիջանի և Սուլեյման- Դիզ գյուղի միջև: Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարությունը պարտավորվում է Ալեքսանդրապոլ-Երևան երկաթուղու գծից 8 և 4 վերստ հեռավորության վրա գտնվող սահմանափակված գոտիներում չկառուցել ամրաշինական կառուցվածքներ և դրանցոմ չպահել կանոնավոր զորքեր, բացի անվտանգության նկատառումով պահվող կանոնավոր զորքերից :
Հավելված 3. Ուրմիա գյուղը ուղիղ գծով մինչև Արազդայան կայարան, այնուհետև ուղիղ գծով մինչև Դաշ Բուրուն սարի արևմուտքը, Դաշ Բուրուն սարի արևելյան հովիտի գիծը, անցնում է ջհանամ- դարասի գետով դեպի Բուլաղ-ից դեպի հարավ- ընթանում է Բահարսղ լեռան ջրբաժան գծով-Երևանի օկրուգի և Շարուր- Դարալագյազի վարչական սահմանով դեպի Քլոմուրլու դաղ լեռ-Սայաթ դաղ- Գուրդգուլաղ գյուղ, Գամեսուր դաղ սար- Կյուկի լեռ և Նախիջևանյան գավառի նախկին արևելյան վարչական սահմանը :
Կարսի պայմանագրի ստորագրումը
Ինչպես հասկացանք պայմանագրերի ընդհանուր բովանդակությունից, Կարսի պայմանագիրը վերահաստատեց մոսկովյան խայտառակ և մեր ժողովրդի կենսական շահերի դեմ պայմանագիրը: Սրա վերաբերյալ հատկանշական բնորոշում է տվել Բ. Բորյանը .«Կարսի պայմանագիրը ֆորմալ, քաղաքական և միջազգային իրավակավ նորմերի տեսանկյունից ինքնուրույն փաստաթուղթ չի հանդիսանում, այլ կրկնում և ամրագրում է 1921թ. մարտի 16-ի պայմանագիրը» : ՀՍՍՀ-ն իրավական կարգավիճակի և Կարսի պայմանագրի օրինականության և իրավականության հարցերը շաղկապված են: Ըստ ՄԱԿ-ի պաշտոնական ուղեցույց-ձեռնարկի, « միջազգային պայմանագրերը համաձայնություններ են միջազգային իրավունքի սուբյեկտների միջև:, որոնց միջոցով ստեղծում են , փոփոխության են ենթարկում կամ դադարեցնում են փոխադարձ իրավունքներն ու պարտավորությունները: Այսինքն , պայմանագրի օրինականության և իրավականության համար, որ պայմանագիրը կնքող կողմերից յուրաքանչյուրը լինեն միջազգային իրավունքի սուբյեկտ: Այս տեսանկյունից էլ հենց ՀՍՍՀ-ն չի եղել միջազգային իրավունքի սուբյեկտ :
Եզրափակելով նյութը՝ նշեմ Թուրքիայի ղեկավար Մուստաֆա Քեմալի հայտարարությունը «այսպես կոչված հայկական հարցը Կարսի պայմանագրում գտավ իր ամենաճիշտ լուծումը» :
ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ
Մոսկվայի պայմանագրի ստորագրումից հետո սկսվեցին Կարսի կոնֆերանսի ագումարման աշխատանքները մի կողմից Ադրբեջանի, Հայաստանի և Վրաստանի մյուս կողմից Թուրքիայի միջև: Մասնացություն ունեցան նաև ռուսական ներկայացուցիչները: Հայերը դժգոհ էին մնացել Մոսկվայի պայմանագրի դրույթներից, մասնավորապես նրանից, որ Երևանի հարավարևելյան հատվածը թուրքերի թեթև ձեռքով, և ընդհանրապես Հայսատանի տարածքների հարցն էր որոշվում առանց հայերի այդ կոնֆերանսում: Այսպես Կարսի նոր գումարվելիք կոնֆերանսին պատրաստվելիս հայերը մշակել էին Մեմորանդում և «Պայմանագրի նախագիծ Հայաստանի և Թուրքիայի միջև»: Թուրքերը ամեն ինչ անում էին, որպեսզի չխախտվեր ոչ մի դրույթ Մոսկվայի պայմանագրով կնքված: Մանրամասները ներկայացված են բուն պայմանագրային հոդվածներում: Փաստորեն 1921թ. Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերով գծվեց ներկայիս հայ-թուրքական սահմանը և Նախիջևանը անցավ Ադրբեջանին. Հայստանի տարածքը կիսով չափ կրճատվեց: Մինչև Կարսի կոնֆերանսն ու պայմանագիրը, Հայաստանի սահմանների հարցը արդեն իսկ որոշված էր Մոսկվայում Թուրքիայի և Ռուսաստանի միջև կնքված «բարեկամության և եղբայրության » պայմանագրով: Պայմանագիրը ստորագրելուց առաջ հայերը հույս ունեին, թե վերջապես իրենց պատմական տարածքների հարցը, հայկական հարցը արդարացի լուծում կստանա, բայց իրականում նրանք պարտադրված են կնքել պայմանագիրը: Մոսկվայի պայմանագրի 15-րդ հոդվածը իրավաբանորեն ամրագրում է այդ փաստը. «Ռուսաստանը պարտավորվում է Անդրկովկասյան հանրապետությունների նկատմամբ դիմել անհրաժեշտ քայլերի,որպեսզի այդ հանրապետությունների կողմից Թուրքիայի հետ կնքվելիք պայմանագրում ճանաչվեն սույն պայմանագրի այն հոդվածները, որոնք վերաբերում էին իրենց »:Այս պայմանագրերի քաղաքական ծանր հետևանքը հայերի համար եղավ այն, որ Հայաստանը իր տարածքները կորցրեց: Սակայն ինչպես նշվել է ամենակսզբում դրանք անվավեր են իրավական տեսանկյունից: Ամեն դեպքում ոչ մի պետություն հաշվի չի առնում այդ փաստը և մեր տարածքների մեծ մասը շարունակում են գտնվել Թուրքիայի և Ադրբեջանի սահմաններում:
Եթե կայքում տեղադրված ինֆորմացիյան բավարար չէ հասկանալու համար նյութի պարունակությունը ուղարկեք հարցում և մեր մասնագետները կարճ ժամանակում կուղարկեն Ձեզ անրաժեշտ ինֆորմացիյան:
Ուղարկել հարցում
Եթե այս նյութը այն չէ ինչ դուք փնտրում էիք, ապա դուք կարող եք այն պատվիրել www.referat.am կայքում գրանցված մասնագետներից ցանկացածին շատ մատչելի և հուսալի (ողղիղ կապ մասնագետի հետ) եղանակներով:
Պատվիրել նյութ